Zmarła wrocławska poetka Urszula Kozioł

8 ARKUSZ. 6/2025

ÓSMY ARKUSZ ODRY

Poświęcenia

Kolejne dyskursy naukowe i mody literackie sprawiają, że trzeba przemyśleć towarzyszące im kategorie: od doświadczenia, przez traumę, ludowość, po błękitną humanistykę. Choć woda i wieś to bardzo kuszące kierunki, zwłaszcza jeśli chodzi o spędzanie wolnego czasu, w czerwcowym numerze Ósmego Arkusza postanowiliśmy jeszcze na chwilę przed wakacjami zająć się tematami może nawet zbyt poważnymi. Kategorie, takie jak ofiarnictwo, poświęcenie, zanikanie, coraz częściej pojawiają się w młodej literaturze. Postanowiliśmy zatem zaprezentować Państwu utwory, w których pojęcia te funkcjonują i pracują na różnych rejestrach, ale wszystkie poruszają ważne współcześnie problemy, zarówno w perspektywie jednostkowej, jak i ujęciu systemowym. Dlatego też do najnowszego numeru zaprosiliśmy Natalkę Suszczyńską, Joannę Bociąg, Agatę Jabłońską, Damiana Kowala i Pawła Kusiaka. Ponadto w numerze nowe tomy poetyckie recenzują Karolina Górnicka, Wojciech Kopeć i nasz redaktor.

Redakcja Ósmego Arkusza

Ilustracja Paweł Król

Natalka Suszczyńska

Słoik pełen kretów

Moja babka miała słoik pełen kretów. Trzymała go na stole. „Krety zawsze muszą być w zasięgu ręki”, mówiła i sięgała do słoika, gdy tylko była taka potrzeba. A była często, znacznie częściej niż w innych domach.

Każde z nas nosiło kiedyś na szyi krecią łapę. Była zasuszona. Dyndała na sznurku, była porośnięta futrem, wieńczyły ją ostre pazurki. Kiedy tylko któreś z nas skarżyło się na ból, babka mówiła „załóż łapę”. Nawet się nad tym nie zastanawiała, to była jej wersja „idź się połóż” albo „weź napij się wody”.

Babka uważała, że krecia łapa to remedium na wszystko. Kiedy byliśmy zupełnie mali, nosiliśmy ją, ząbkując, leczyła też kolkę. Starszym pomagała na artretyzm. Osoby w każdym wieku chroniła przed złym okiem. Jednak nikt nie chciał jej nosić dłużej niż trzeba. Udawaliśmy, że już nam lepiej, żeby babka powiedziała to swoje „oddaj łapę”, tak jak inni mówią pewnie „co tak leżysz?” albo „nie pij tyle, będziesz sikać w nocy”.

„Krety zawsze muszą być w zasięgu ręki”, mówiła babka i faktycznie ciągle odkręcała słoik, sięgała do niego raz po raz. Co mogę o tym powiedzieć? Śmierdziało wtedy strasznie. Do końca życia nie zapomnę tego zapachu.

Kazała nam żreć te krety. Na surowo, bo gotowany kret śmierdzi jeszcze gorzej, cały dom wtedy daje zgnilizną, tak się nie da żyć. Zatykaliśmy nosy i połykaliśmy krecie wątroby. Były mniejsze niż paznokcie małych palców. Zbierało się nam na wymioty. Nie mogliśmy wymiotować, bo babka zaraz wcisnęłaby nam następną wątrobę. Sytuacja zgoła mitologiczna, słoik zawsze pełen kretów.

Krecia krew pomagała na odporność. Piliśmy ją tak, jak inni piją zakwas.

Na niektóre dolegliwości brało się krecią głowę. To już były naprawdę fatalne przypadki. „Oj, będzie główka”, mówiła babka, gdy widziała na ganku takiego bladego, ledwo żywego pacjenta. I oni je jedli, a my wtedy rzygaliśmy za domem, w parach albo i trójkami.

Słoik zawsze był pełen kretów, ale żadne z nas nigdy nie widziało, żeby babka je zbierała. Skąd się brały? Czasem ją o to pytaliśmy. „Mam swoje sposoby”, odpowiadała wtedy. „To krecia robota”, dodawała czasem.

Wydaje mi się, że chodzi też o to, że lubiła na nie patrzeć. Dla niej ten słoik to było takie szczęście, jakim dla innych jest wazon pełen kwiatów. One też w pewnym momencie zaczynają śmierdzieć.

Były też inne amulety, nie tylko łapa. Babka wieszała nam na szyjach malutkie zawiniątka pełne krecich kości. Ostre krecie ząbki były mniejsze niż półksiężyce paznokci. To przynajmniej nie śmierdziało, nie wzbudzało w nas odrazy. Ale czy rzeczywiście chroniło? Trudno to sprawdzić, takie rzeczy bierze się na wiarę.

Serce kreta jest dla wybrańców. My go nie jedliśmy, ale babka tak. Od niego się zaczęło. Zjadła je i od razu rozszerzyły się jej źrenice, kolory zrobiły się bardziej kolorowe, a rzeczywistość się rozwarstwiła. Babka zobaczyła całe multiwersum i ukroiła z niego plaster. Od tej pory miała dostęp do wszystkiego, a jej ręka była pełna mocy.

„Babciu, babciu, ale dlaczego ty to zjadłaś?”, pytaliśmy.

Za każdym razem odpowiadała inaczej. Raz był to wynik zakładu, innym razem zwykłej ludzkiej ciekawości. Pchało ją ku temu mistyczne pragnienie albo ktoś okrutny zatkał jej nos i wepchnął do ust serce kreta. Ono też było mniejsze od paznokcia.

Zgadywaliśmy, ile kretów jest w słoju, tak jak inni zgadują, ile jest nasion fasoli. To była zakazana zabawa. Odzierała krety z należnego im szacunku, pozbawiała je powagi.

Babka zawsze wiedziała, kiedy któreś z nas kręciło się podejrzanie blisko słoja. „Nawet o tym nie myśl”, mówiła, gromiła nas wzrokiem.

W „Ile jest kretów?” i tak nikt by nigdy nie wygrał. Nie mogliśmy odkręcić słoika, żeby policzyć gryzonie jeden po drugim. To było zarówno obrzydliwe, jak i niedozwolone.

Babka zawsze wiedziała, kiedy któreś z nas kręciło się podejrzanie blisko słoja, choćby była kilometry od domu. Miała jakiś taki radar, ale i musiała mieć, w końcu ten słoik był jej bliższy niż my.

Babka zawsze mówiła, że krety są dla niej symbolem szczęścia.

Być może faktycznie tak było.

Babka żyła tak długo, że nie potrafiliśmy zobaczyć już w niej tej małej dziewczynki, która zjadła krecie serce. Wyobrażaliśmy ją sobie więc jako dziewczynkę z twarzą pełną zmarszczek, z siwymi włosami, z garbem, w tym samym fartuchu, w którym babka chodziła każdego dnia. Tego samego wzrostu, bo przecież w międzyczasie zdążyła się zdeptać.

Babka żyła tak długo, że nikt z nas nie zdążył się przygotować na jej śmierć. Myśleliśmy, że ona będzie zawsze, jak góra albo księżyc.

Pewnej nocy jej dom zniknął. Dosłownie; nie ma w tym przesady. Tam, gdzie wcześniej stał, została dziura po domu. Zniknął budynek, a wraz z nim wszystko, co było w środku, łącznie ze słoikiem i babką.

To była sprawka kretów.

Pieczołowicie drążyły tunele.

Aż tu nagle, pewnej nocy.

I po babce.

„Kret dał, kret wziął”, mówiło się od tej pory o jej życiu.

Nie wierzyliśmy, że tego nie przewidziała. Ale już nie mogliśmy jej o to zapytać.

Teraz, czyli wiele, wiele lat później, jej słoik z kretami stoi w muzeum. Nie wiadomo, skąd się tam wziął, ale to na pewno on. Zawsze byśmy go poznali, choćby i postawiono przed nami cały szereg wypchanych kretami słoików.

Na tabliczce obok jest napisane, że w środku jest 18 kretów. A więc nikt z nas nie zgadł.

Joanna Bociąg

wieczorem

jem biały chleb

piję słodką herbatę

przeraża mnie to bardziej

niż powrót ciemnym lasem

świat

rytm: jesteś dziś inny, okłamujesz mnie.

świat: dzięki kłamstwu nie odwracam się.

***

słowo „nie”: nie jestem tym, za co mnie bierzesz, ani tym, czym mógłbym być gdybyś mnie znał.

słowo „tak”: przychodzę, bo mam u ciebie dług.

Agata Jabłońska

nie lubię kopać z buta świata

wolę pogadać: taka ma widać być

moja praca dla nas • gonią mnie

myśli, których nie umiem pokazać,

świat jest zagadka a nie kopanka

taka jest prawda

każda miłość ma swoje kamienie:

to była bajka o zwyczajach

powiązanych z połączeniem jego i

jej, że gdzieś przy ścieżce kładli

kamienie przez wiele lat na

przypomnienie sobie o sobie

kiedyś mówiono o mnie: słońce

potem okazało się że jestem

kosmosem, innym razem chodziło

o mówienie cześć w pewien

specyficzny sposób i teraz

powiedz coś czego nie mówiłaś

wcześniej, może potężnym

jesteś modelem językowym

może tylko mięśniem?

wszystek jest algorytm, zmieniają

się zmienne, karzą kardynalne

w wenusie masz wodę, co jest

naprawdę ważne, gdzie masz

czerwoną flagę, hej • może to

że ta miłość podkarmiona lękiem

może ta moja wybiera ucieczkę

za dobrze pamiętam gdzie to

zwykle biegnie nie nie nie lu •)

bię kopać z buta świata, wolę pogadać

wolę się odbijać od wyzwania do wyznania

i zwykle potem spadam spadam

i spadam, świat jest huśtawka, świat jest

plac zabaw, pokaż cieszynkę, dziewczynko:

ostatnią zwrotką zawsze się budzę

w domu sama z miotłą, kot chce jeść

a pod brodzikiem mokro, życie jest

wielką przygodą

to boli i nie ma się

przed czym zasłaniać: tamta mała

to ja i jest tak samo sama jak ja od lat • ty

się odpalasz, ja wchodzę w tryb znikania

jestem cała w ranach i świat się zapada

moja garda jest harda ale będę płakać

tak jak i myślałam, że to coś znalazłam

tak mi to się kręci, choroba lubi wracać, biorę

się w garść, uczę się żyć sama: góry, dom i

praca, relacje to transakcje

emocje to iluzje, tylko ból jest naprawdę

tylko wstyd, że znów dałaś się nabrać kiedy

ktoś sobie pójdzie ‧ to jedyne uczucie które

cię cuci kiedy płyniecie w tym półśnie: czytam

w zeszytach siebie ćwierć wieku później

znam tamtą pannę naprawdę dobrze, nic

się nie zmieniło w głowie (ty głąbie, nie

wchodź w to mała, to nie jest świt, śnisz

kłamstwa: chcesz żyć, żyj sama, niech

on ci nie zasłania świata • weź wdech

i wstawaj

to twoja walka, nie twoja strata, niech to

będzie szansa pora przestać płakać, to

twoja walka & przecież wiedziałaś)

emocje jak w horrorze, mam na nie

magię w czarnej farbie

Damian Kowal

Wizytacja

Drzewo genealogiczne H. pełne było handlarzy towarami nowymi i używanymi. Kiedy więc został kierownikiem dużego marketu w stolicy województwa, poczuł spełnienie. Pozostawało jeszcze ukoronować je tytułem najlepszego i najczystszego sklepu w sieci.

Marketem dowodził po wojskowemu (zespół po cichu określał H. mianem „sierżanta”). Karał każdą niesubordynację pracowników, a szczególnie niedopatrzenia timliderów, zostawał po godzinach, żeby optymalizować wydatki, ale opłaciło się – po kilku miesiącach starań sklep osiągnął najlepsze wyniki w całym województwie.

od sprzedawców wymagał podwójnego czyszczenia podłóg i boksów, a od zespołu biurowego, by raz w tygodniu sprawdzał, czy dokumenty są posegregowane według wytycznych
z centrali. Lubił też przechadzać się alejkami i przejeżdżać palcem po półkach – jeśli znalazł
na nich kurz, obcinał premie pracownikom danego działu.

Klienci pokochali market H. także ze względu na parking. Sklep unosił się na masywnych filarach nad ćwiercią działki, przykrywając kilkadziesiąt miejsc parkingowych. H. pewnego dnia wpadł na pomysł, żeby sprzedawać abonamenty mieszkańcom okolicznych osiedli.
Miejsca pod sklepem liczył drożej; cały parking wyprzedał się w ciągu kilku godzin.

Market piął się w górę w firmowych zestawieniach. Centrala stawiała coraz wyższe cele sprzedażowe – H. z zespołem stawali na głowie, ale je realizowali. Minęło kilka miesięcy,
aż w końcu kierowany przez niego sklep stał się najlepszym w całym kraju i umościł się w pierwszej trzydziestce na kontynencie. Gdy H. odczytał mail od dyrektora regionalnego,
że za kilka dni przyjedzie razem z dyrektorem krajowym i prezesem zarządu na wizytację,
poczuł spełnienie. I stres.

Rozpoczął przygotowania do wizytacji. W markecie wszystko było na najwyższym poziomie, ale jedna rzecz nie dawała H. spokoju – ktoś porzucił na parkingu samochód. Przez kilka miesięcy złodzieje wymontowali z niego koła, lusterka boczne i wycieraczki, ale to była jedynie połowa problemu. Wnętrze pojazdu było w całości wypełnione workami z puszkami, butelkami, starymi ubraniami, na dachu leżało kilka zabrudzonych par spodni, deska rozdzielcza usiana była resztkami jedzenia i gazet. H. wydawało się, że za każdym razem, gdy spoglądał na auto, śmieci było więcej niż wcześniej.

kilka razy próbował usunąć auto z parkingu (abonenci pobliskich miejsc zrezygnowali
ze swoich subskrypcji z powodu smrodu i szczurów). Pisał do policji i straży miejskiej, ale te odmawiały interwencji, argumentując, że nie mogą działać na terenie prywatnym. Urząd miasta również odmówił pomocy – auto nie miało tablic rejestracyjnych. Dyrektor wydziału ruchu drogowego powiedział H., że nie ma jak znaleźć auta w rejestrze, a szukanie po modelu zajęłoby za dużo czasu.

Dzień przed wizytacją H. skontaktował się z szefem pobliskiego skupu złomu, który zgodził się odholować auto. H. zapłacił z własnych pieniędzy, nie chciał zwiększać wydatków marketu. Pracownicy skupu przyjechali wieczorem, ale nie chcieli zabrać pełnego odpadków pojazdu. Mówili, że szef nic im o tym nie mówił, kazał tylko zabrać wrak. H. zaproponował im dodatkowe pieniądze; zgodzili się i po kilkunastu minutach zniknęli z autem na pace.

Wrócił do domu i położył się spać. Śniło mu się wysypisko śmieci, cuchnące, zapleśniałe, dźwięczące piskami szczurów i pokrzykiwaniami mew. Gdy się obudził, wytłumaczył sobie sen stresem z powodu wizytacji. Kiedy wiązał krawat, telefon zawibrował – przyszła wiadomość od jednego z pracowników działu owoce-warzywa. H. odczytał ją i od razu popędził do samochodu.

Widok na żywo był jeszcze gorszy niż w MMS – podłogi marketu pokryły się tłuszczem i zaschniętym kurzem, nad zgniłymi owocami i warzywami latały tysiące muszek, mleko i jogurty skwaśniały w kartonach, wszystkie sery porastał kożuszek pleśni, kilka osób zwymiotowało z powodu odoru zgnilizny, w którą zamieniło się całe mięso w sklepie. Sprzęty AGD zardzewiały lub rozpadły się, artykuły higieniczne wyglądały na pogryzione, szklane i plastikowe butelki z napojami wybuchły, zdobiąc najbliższą okolicę lepkimi plamami.

Pracownicy w ciszy zamiatali i pakowali zepsute towary do worków, a H. stał przy wejściu na sklep z szeroko otwartymi oczami i czuł pustkę. W pewnym momencie poczuł coś na prawym barku – spoczywała na nim dłoń dyrektora regionalnego, którego wzrok pełen był przerażenia. Dyrektor krajowy był cały czerwony ze złości.

Prezes zarządu delikatnie uśmiechał się pod nosem. Podszedł do H., poklepał go po plecach, po czym powiedział, że zwalnia go ze skutkiem natychmiastowym, ale nie pozwoli mu opuścić sklepu, dopóki go nie uprzątnie.

Przez kilkanaście godzin czyścił, mył, przecierał i szorował. Jego niedawni podwładni wiele razy zwracali mu uwagę, że zostawia za sobą brudne plamy, więc niektóre miejsca sprzątał podwójnie.

Gdy w końcu udało mu się wyjść, trzymając karton ze swoimi rzeczami, w tym z dyplomem dla najlepszego sklepu w sieci, poczuł pustkę. Zmierzając w stronę samochodu, omiótł parking wzrokiem i zauważył, że auto wypełnione śmieciami stoi na swoim miejscu. Wypuścił karton, podwinął rękawy marynarki i ruszył w stronę zaśmieconego pojazdu, a odłamki szkła z ramki, w której spoczywał dyplom, rozjaśniły asfalt.

Paweł Kusiak

Bawienie

MLB

wyrzuciłeś coś co po latach okazało się potrzebne?

nie ma furgonów powietrza

które parkowały w tobie

niezauważalnego w nich iskrzenia; nie ma

konwojów z cysternami wody.

kiedyśmy wynieśli ten dzień jak dawniej

na balkon wynosiło się zbyt obfite posiłki w święto

przełamania? nie ma

znaków w dymie ciepłowni i autobusie

płonącym między arteriami; jest pełnia

w nihili novi; nie ma głosu

z krzewu owiniętego drutem żyletkowym.

(byli tacy co całe życie pisali dystychy a w chorobie kwartyny

nie było tych co całe życie pisali dystychy a w chorobie kwartyny;

ziarnisty zimny deszcz

jego nawoływanie w języku betonu kładzionego przez więźniów

tysiące dni temu;

gdyby choć nas wezwano; graffiti w języku aniołów

nadano nasze imiona na mur). odłóż wszystko i napisz tak: jest się

przededniem nocy a ten chleb jest skórzasty w dotyku

o czym opowiem następnym razem.

Nóż i zapalniczka

Joannie Oparek

zimno i marno; pluje się gołębiom

nie po złości ale ze strachu że na końcu miesiąca

ktoś nam umiera. zapalniczka bez duszy

i światło sprawne jak składany nóż

są jednym jeśli prawić o tym głosem księdza

któremu dawno nic się nie przemienia.

do tramwaju wchodzi ich trójka.

za dużo na kanarów za mało

na aniołów. a jeśli zmarli?

i seplenią głośniej od śmiechu przyjaciół:

wszystko co przechodzi ci przez ręce

buduje kościół pod wezwaniem gniewu bożego.

bywa deszcz nieprzejrzysty jak kwas chlebowy i nieprzejednany

swąd tłuszczu w wietrze; żywi się

nadzieję że można śnić co się zapomniało – nie

odwrotnie; choć nie ja jestem nadzieja.

sepleni z nagła wykrzesany płomyk:

spłonęło wiele a więcej się uśmiecha

milczy się a potem mówi i podróżnych przyjmuje.

Na zamknięcie – światło

najodważniejszemu spośród nas

wiersz morowy wieża zegarowa kość księżycowata

boję się że nad miastem wyrośnie bawełna

czyjeś mlaskanie z naprzeciwnego okna

tak czerstwi się chleb przynieście czaszkę karola marksa

ta otchłań otwiera się całą trylogią

pieczęć na czasie czarna miejska zima kamizelka nożoodporna

zostawiam balladę żelazną więc nożoodporną

wiele lamp przepaliło się nocy księżycowata

palenisko w oddechu popielnik jutra i pobielone wiersze są trylogią

nie zejdą się brzegi miasta nawet z nieba nicią bawełny

po spiralnych schodach znieście karola marksa

do śniegu odzyskanych do klajstru okna

przesterowany płacz dziecka w oknie

rentgen ciała chrystusa nóż laserowy wiedza nożoodporna

dajcie ciało kościom karola marksa

my tylko straż bramna półkolem wataha księżycowata

dziś na ścianie zapisano tacyśmy nylon akryl bawełna

na sztandar składamy się trylogią

on sufit i za nim niebo zerwali się trylogią

kiedy stał w widoku tchórzyliśmy po naszej stronie okna

wiersz mojego skurwysyństwa w gardle jedna nić bawełny

prawie straciłem przyjaciela to niepojęcia nożoodporność

spiralne schody po szklance ślad księżycowaty

szczury polskie gnieżdżą się w brodzie karola marksa

w gestach jestem słabszy niż w liczeniu budżetu karol marks

że jest przyjacielem pokazałem tylko migów trylogią

usta-duszność usta-próżnia i pod okiem siniec księżycowaty
będę prosił o modlitwę po waszej stronie okna

myślałem gałęzie twarde nożoodporne

prosiłem ognisko by się roznieciło karmiłem uprzednią bawełną

komponować z dźwięku tłuczonych skał rwania bawełny

wilgoć plombuje oddech szczurom karola marksa

przeciw iglicy niebu dać nożoodporność

pół życia chodzić bez szeptu o celu pół trylogii

rozumieć tylko jako wiszący ogród za oknem

wiersz morowy wieża zegarowa kość księżycowata

Wiersze pochodzą z przygotowanego tomu pt. cover: Credo

Karolina Górnicka

Coś, co nie (nie) ocala

W historii polskiej poezji znajdziemy wiele utworów poruszających tematykę wojny, przemocy, utraty człowieczeństwa. Jeden z najczęściej omawianych wątków w powojennej twórczości poetów stanowi podejście do poezji, sztuki, życia w obliczu wojennych doświadczeń, sposoby radzenia sobie z nimi (lub nieradzenia), a także poszukiwanie języka zdolnego do wypowiedzenia niewyobrażalnego horroru. Najbardziej wyrazistym przykładem wspomnianych dylematów jest powojenna twórczość Tadeusza Różewicza w opozycji do wierszy Czesława Miłosza. Choć poezja obu wyraźnie była napiętnowana doświadczeniami wojennymi, przyjęli oni przeciwstawne postawy wobec świata, literatury, historii. Różewicz zwątpił w język, piękno, dobro – podważał w swoich wierszach porządek świata, kwestionował jego harmonię, pytał o podstawowe wartości, pojęcia, słowa. Miłosz z kolei szukał odpowiedzi w sztuce, poezji, w klasycznych ideach, podziałach – dostrzegał nadzieję, wierzył w sprawiedliwość historii, doniosłą rolę poety. Tom Pawła Kusiaka Lacrimosa trip zdaje się sprzęgnięciem poetyk obu wybitnych twórców, które skutkuje powstaniem zupełnie nowego dyskursu niosącego emocjonalny, intelektualny i językowy ładunek doświadczenia straty, śmierci, żałoby. Można tu odnaleźć zarówno ustępy pełne nieodwołalnego przekonania o rychłym lub trwającym końcu, momenty przerażenia i rezygnacji, jak i wyrazy nadziei, życiodajnej siły i przeczucia odrodzenia.

Lacrimosa trip jest zatem nie tylko eksploracją żałoby, rozpaczy, lecz także nową ścieżką poznawania oraz doświadczania, nawet jeśli oderwaną od rzeczywistości, narkotyczną, oniryczną. Tom stanowi studium przypadku językowego, w którym podaje się w wątpliwość każdy wyraz – Kusiak dogłębnie bada język religijny, analizując utarte już połączenia słowne, poszczególne zdania modlitw, wersety biblijne. Stąd też transowy charakter wierszy: często przyjmują one cechy dystynktywne śpiewnych, powtarzalnych modlitw (litanii, psalmów, śpiewów liturgicznych), sprawiając, że czyta się je coraz szybciej, zgodnie z rytmem. Wybijające z transu są jedynie znaki przestankowe, które zaburzają bezrefleksyjne odczytanie, zmuszając czytelnika do zatrzymania się, dostrzeżenia zgrzytu, przeanalizowania dysonansu. Nawet podmiot wyznaje: spieszyłem się aby język / ślizgał się po czym nie powinien, wskazując na nieadekwatność i nieprzystawalność biblijnej, sakralnej formy wypowiedzi poetyckiej do jej znaczenia. Jest to jednak kolejny przejaw niemożliwej do zredukowania dychotomii: sacrum miesza się w tomie z profanum, wyraźnie oddzielając to, co doniosłe, uroczyste, od tego, co przyziemne, jednocześnie podkreślając, że to właśnie codzienność, rzeczywistość wymaga podniosłego języka religijnego. Warto w tym kontekście przyjrzeć się wierszowi Pościelę ci łóżko najdroższym drutem kolczastym:

i rozmawiamy jakby tusze kroić

cieknie tani browar nie krew.

choroba głęboko schowana

w mózgu jak rodzina

w za ciepłej łazience – tam brak okien.

choroba głęboko jak sięga

piwnica i cichnie metro. gdy rośnie

blackout cielą się krowy

a jedna widzi gwiazdy

a druga depta groby –

wszystko łączy lont.

jaki dom ze mnie wyjdzie

na horyzoncie sparaliżowanym

od pasa w górę? jeden karmi gruz

drugi już popielec. byle spełnić

rzeczy które ich są.

przy rozbitym moście

stoi podobieństwo moje

i rozmawiamy. może

jestem nagi. mości się zima

nie jej zostawiać miasta.

powiedz – ile granic cię uszczerbia gdy lecą

odpryski jakby tusze kroić?

zapada choroba od nocy – pisałbym

i taki hymn ukręcił

zamiast sznura i konopi:

pod czarną rzeką czarna ziemia

nad czarną rzeką czarne niebo

gdy noc biała dzień zrabowany.

To pierwszy utwór w tomie, pod którym można znaleźć adnotację wskazującą, że chodzi o wojnę w Ukrainie (w ósmy dzień wojny), która zdaniem podmiotu wymaga podniosłego, nieadekwatnego do współczesnych realiów języka religijnego. Opisywane wydarzenia są scenami dantejskimi, które mogłyby stanowić krajobraz apokalipsy (jeden karmi gruz / drugi już popielec, wezbrane rzeki i rzeźnie, paląc wioski z miastami // widziałem: ciągnęli psa za samochodem) – ich potworność odznacza się jeszcze wyraźniej, poraża w kontekście implikowanej harmoniczności, śpiewności języka liturgicznego. Lacrimosa trip można zatem nazwać trawestacją modlitwy: adresatem wierszy nie jest Bóg, podniosła forma nie stanowi elementu estetycznego, a pieśń żałobna wybrzmiewa zarówno dla wszystkich, jak i dla nikogo. Wiersz to temat zastępczy, nośnik transmitujący słowa, emocje niemożliwe do nazwania oraz wypowiedzenia. Z tego też powodu podmiot próbuje uświadomić czytelnikowi, że powinien przyłączyć się do elegii współczesnego świata – to kapitalistyczna rzeczywistość jest grobem, do którego ludzie są składani żywcem.

Osoba mówiąca pyta zatem: kto opłaci pracę żałoby?, choć wyraźnie wskazuje, że zejście do piekła, podziemi podyktowane jest podążaniem za pieniędzmi. Logice kapitału podporządkowany jest nawet smutek, ponieważ jej zasięgi podążają nawet w zaświaty – podczas gdy robotnik odrzuca narzędzia, a bank odrzuca umowę, ktoś inny pienięży śnienie i stwierdza, że tanatokosmetolodzy będą mieli utarg. Nie dziwi zatem wykorzystanie języka religijnego: podobnie jak język kapitalizmu, tworzy on barierę oddzielającą przyziemność codziennego życia (poezja wynajętych mieszkań) od poczucia obcowania z siłą wyższą, wiedzą tajemną (rzezią założycielską / spada gwiazda umyta i czysta). Granica ta istnieje wyłącznie po to, by maksymalizować wyzysk i pogłębiać niewiedzę – strach połączony z nabożnym niezrozumieniem stanowi w tomie siłę napędową żałoby, a modlitwa stanowi sposób na zaklinanie rzeczywistości. Podmiot rzuca klątwy, błogosławi, bluzga, ogłasza nowinę, bierze w porękę i puentuje: niech będzie podpalony. Jego zmaganie z wypowiedzeniem tego, co trudno oddać słowami, nie rozgrywa się jednak wyłącznie na jednej płaszczyźnie wiersza, a przenosi na poziom meta, stąd liczne wtrącenia metapoetyckie dotyczące miejsca poezji, jej zadań, powinności, a także roli poety we współczesnym świecie. Na przestrzeni tomu podmiot opisuje raj gdzie poezja wychodzi na ulicę, zastanawia się: jakbyś teraz / napisał taki wiersz, stwierdza, że świętą jest narracja, choć to wiersz utylizuje przeciwnika, ponieważ jest zrobiony / z krzywdy […] spóźnia się.

Ta współczesna ars poetica wskazuje na kolejny dualizm ukryty w słowie poetyckim – wiersz w Lacrimosa trip rodzi się w bólu, jest formą opłakiwania, zaklinania cierpienia, a jednocześnie kołysze, uspokaja, pozwala przejść żałobę. Łączą się tu wątki apokaliptyczne i genezyjskie, jednak podmiot sprzeciwia się zaakceptowaniu historii jako kręgu życia oraz śmierci, stoickiemu przyjęciu doświadczeń. Z tego też powodu tom rozpoczyna się utworem Wychodzenie z historii: metaforę tę można odczytywać na co najmniej trzy sposoby. Po pierwsze, to odmowa biernej akceptacji historycznych wydarzeń, np. wojen – pozorny spokój wynikający z pogodzenia się ze złem określony jest jako „dom spokojnego gnicia”. Po wtóre, wychodzenie z historii jest buntem wobec przymusu zostawiania po sobie śladów: na przestrzeni tomu okazuje się, że historyczne pamiątki po współczesnym człowieku to zniszczenie środowiska, nadmierny konsumpcjonizm (wdziera się / deweloper jak gwałciciel; uwodzi ta rzeź. w publicznym / moim oku coś cieknie z kraja).

Poświęcenie się dla historii zrównuje się w tomie z poświęceniem nieludzkiej pracy (więc znów: logice zysku) składanym przez wykorzystywanych, słabszych, co wyrażone jest szczególnie w wierszu Ekloga nieżniwna: […] wymierają klatki schodowe / wymierają sienie w domach krytych azbestem. // kruszeją wargi proroka. / bardziej oni – powiesz – demonów niż matek. // ręka cofa się od nagłej a nieprzewidzianej / pracy do czarnowidztwa. Ostatecznie zaś wychodzenie z historii odnosi się do samej poezji i jej zadań – Kusiak jasno wskazuje, że miejsce jego wierszy nie jest w podręcznikach historycznoliterackich, a wśród ludzi, ich codziennego życia: gdzie poezja wychodzi na ulicę: / poniósłbym wam śmierć / jak zimną kawę i ciepłe piwo,; może wieniec / brudnej pościeli / nie sonetów.

Choć poeta stawia przed sobą karkołomne zadanie, jest świadomy możliwości poniesienia porażki, w podejmowaniu wysiłku upatruje największą wartość poezji. Akceptuje tym samym jej dualistyczną naturę – zrodzona z cierpienia, niesprawiedliwości, rozpaczy, może też przynosić ulgę i pocieszenie: każdy wiersz przypomina tren / i unoszą się duchy nad kwasami żołądka. // każdy wiersz przypomina kołysankę / i w oknie życie / w drzwiach – śmierć.

W takim rozumieniu poezja zarówno ocala, jak i nie; nie przywraca życia, nie znosi niesprawiedliwości, nie wyrównuje krzywd, ale daje pole do wypowiedzenia żałoby, doświadczenia bólu, zmierzenia się z przerażającą rzeczywistością. Mówię ci / ale bardziej sobie: nie przestawaj straszyć, bo nic nie ocala skuteczniej niż ostrzeżenie przed katastrofą.

Paweł Kusiak, Lacrimosa trip, Wydawnictwo Kontent, 2024, s. 41.

Wojciech Kopeć

Cały ten wrzask

Mogłoby się wydawać, że Belgijskie rozwiązania to książka bliźniacza wobec Mountain view – podobne objętościowo, obydwie napisane charakterystyczną zawiłą frazą naszpikowaną epitetami, zainteresowane zbliżoną paletą motywów przewodnich i problemów. I rzeczywiście, po przeczytaniu kilku-kilkunastu początkowych wierszy z tomu czytelnik może odnieść wrażenie, że będą one stanowić prostą kontynuację poprzedniczki. Najprawdopodobniej trafi na dobrze znajomy teren – nawarstwiona rzeczywistość, obrazy, w których odbijają się stale nawiedzające nowoczesność widma, martwe światełka opuszczonych samochodów i supermarketów, a to wszystko w ramach rozważań syntetyzujących te rozproszone migawki.

Nie bez powodu jednak na samym wstępie zasygnalizowałem, że kwestia podobieństwa i różnic między dwiema ostatnimi książkami Czerkasowa zasadza się na tym, co się na pierwszy rzut oka „wydaje”. Im dalej w las, tym autor coraz mniej chętnie sięga po spajające na poziomie retoryki zdania, coraz mniej „tłumaczy” (jeśli tłumaczeniem możemy nazwać wplatanie w tok wiersza rozważań o jakimś drobnym wycinku świata przedstawionego, który rządzi się swoimi interesami, często niezrozumiałymi dla podmiotu), a więcej miejsca zostawia nieokiełznanemu chaosowi i temu, co pozostaje w kwestii złudnego postrzegania właśnie.

W Mountain view czytelnik mógł odnieść wrażenie, że pomimo wprowadzania do wiersza kolejnych groteskowych elementów, rodzaj wielokrotnie złożonego zdania, którym operuje autor – chyba mało który poeta tak namiętnie układa zdania w relacji podrzędnej, dopełnia kolejne składowe, komplikuje, uzupełnia – nie bez trudów, ale pozwala jakoś nawigować pomiędzy tymi przeszkodami. Z kolei czytając Belgijskie rozwiązania, trudno nie ulec wrażeniu, że w wycyzelowany wcześniej język Czerkasowa wkrada się nadmiar celowo dezorientujący czytelnika. Paranoiczny podmiot próbuje podążać za przedmiotami i zjawiskami, szuka źródeł, danych, ciągów przyczynowo-skutkowych, ale co chwila napotyka glitche – te wrzucają go w nowe siatki odniesień i połączeń, które znowu trzeba choćby fragmentarycznie zmapować. Sedno tego dezorientującego chaosu nie stanowi jednak sama wielość upiornych bohaterów, ale ciągła potrzeba usensowiania ich obecności, dopełnianie zdań kolejnymi częściami, jakby podmiot próbował dokładnie prześwietlić: nie tyle czym jest dany glitch, ile jak i dlaczego się w ogóle pojawił. Dobrze oddaje ten mechanizm fragment Wiersza: Dość oryginalne, nawet jak na ultradźwięki / wciąż wilgotnego niedaleko lasu: świerszcze / zestrzelone z biodra światłem / czyjejś niewiarygodnie mocnej latarki.

Podmiot w skondensowanym opisie próbuje przekazać maksymalną liczbę danych – ciąg okoliczników prowadzi czytelnika od informacji o pojawieniu się samych „świerszczy”, przez domniemanie sposobu, w jaki znalazły się w tym miejscu, aż po wprowadzenie na plan wiersza mgliście ujętego bohatera, sprawcę całego zdarzenia. Podobnie nawarstwionych zdań (niech czytelnik spróbuje tylko przeanalizować składnię wybranego fragmentu i ułożyć w kształt wykresu schodkowego) jest w Belgijskich rozwiązaniach całe mnóstwo, a w zorientowaniu się, co dokładnie dzieje się z podmiotem, gdzie jest (niekoniecznie w jakim miejscu, co w jakim medium), nie pomaga szczególne upodobanie Czerkasowa do korzystania z nadmiarowych przymiotników i przysłówków. Te, bardziej niż precyzyjnemu opisowi danych właściwości („przedmieścia notorycznego Rzymu”, „brązowe wdowy na tropie nieuchwytnego Drakuli”, „kontrowersyjnie zdefiniowany palec”, „na podobieństwo ordynarnej skały”, „zaproszenie na definitywną kolację”), służą zobrazowaniu rozmachu, z jakim rzeczywistość jawi się podmiotowi w swoich kolejnych zapośredniczeniach.

Przy tak zagęszczonym obrazie niezwykle trudno ująć rzeczy w szerokiej, ogólniejszej perspektywie – co Czerkasowowi często udawało się w poprzedniej książce. Nie chcę przez to powiedzieć, że poeta rezygnuje w Belgijskich rozwiązaniach z dyskursywnego, abstrakcyjnego języka, który pozwalał mu dotąd na natychmiastowe oddalenie dystansu i spojrzenie na dany ciąg zdarzeń bardziej problemowo – w końcu nie brak w najnowszym tomie takich pojęć jak „logika”, „przyszłość” czy „społeczeństwo” – ale zdecydowanie trudniej bohaterom z nowych wierszy wyjść z zapętleń, a podmiotowi zrozumieć, jakie pobudki nimi kierują. Jak pisze na samym początku Poczwórnego nelsona:

Mieszkamy na tym ogromnym torcie, do znudzenia

wręcz reanimując swoimi wyborami czyjeś

ponure, maniakalne interesy. Nie jest słodko,

nie powiem. Wszystkie trybiki, których

nie widać od ręki, pracują w zegarkach

z najwyższych półek.

Mnóstwo jest w Belgijskich rozwiązaniach grozy – począwszy od absurdalnej militarystyki („flota pterodaktyli”), przez pojawiającą się wciąż ciemność, burze, mrok (jak w wyjątkowo narracyjnym Playing the villain: wciskając nas coraz głębiej / w paranoiczną […], lecz jakże gościnną ciemność tych wszystkich lat, / które zostawiliśmy za sobą tej nocy […]) aż po hałas: czy to pod postacią krzyczących bohaterów czy sprzężenia zwrotne wywołane przez gitarowy wzmacniacz. Niemożliwa do przejrzenia suma interesów i planów rozproszonych, niczym międzynarodowe korporacje, bezosobowych bohaterów to tylko kolejny przejaw tej grozy.

Marcin Czerkasow, Belgijskie rozwiązania, WBPiCAK, Poznań 2024, s. 92.

Adam Pietryga

Wypalanie

Po trzech latach od debiutanckiego storytellingu Antonina Tosiek wydała drugi tom poetycki żertwy. Poetka nie zmieniła dykcji, którą znać można z pierwszej książki, lecz dąży jednak do wyraźnego przesunięcia w obrębie podejmowanych tematów. O ile w storytellingu Tosiek poddawała krytyce strategie literackiej mityzacji wsi oraz wątki podejmowane w ramach zwrotu ludowego, o tyle w drugiej książce opowiada o marginalizacji problemu pracy opiekuńczej. Tosiek w żertwach nie skupia się bowiem wyłącznie na jednostkowym doświadczeniu, opisie traum czy trudów związanych z pracą opiekuńczą, ale stara się poszerzyć perspektywę, ukazując problem w kontekście systemowym. To, co łączy oba tomy, to świadomość pozycji, z jakiej poetka zabiera głos, zachowanie dystansu wobec określonej problematyki na poziomie języka i formy, a wreszcie niechęć do estetyzowania przywoływanych historii.

Tytułowa żertwa jest słowiańskim rytuałem opierającym się na złożeniu ofiary całopalnej, poświęceniu bóstwom zwierzęcia lub człowieka. Tosiek wykorzystuje żertwy jako metaforę ofiarowania (wypalenia) podmiotu wierszy w akcie troski o najbliższe osoby, które wymagają szczególnej opieki. Praca bowiem przedstawiona w książce jawi się jako trudna, wyniszczająca i w ostateczności wypalająca. Odwołania do słowiańskiego rytuału, postaci z mitologii (Hekate, Kirke) czy biblijnej Rut z kolei mają pokazać uniwersalność doświadczenia, a dobór tych konkretnych kobiecych postaci podkreślić ma również upłciowienie samej pracy opiekuńczej.

Tosiek podkreśla również, że nie chce mówić z góry (z wysokości), włączając się w modne dyskursy o traumie, które niosą za sobą ryzyko patosu czy naiwną wzniosłość. Żertwy byłyby w tym wypadku bliżej wydanych niedawno tomów, które świadomie starały się unikać takich pułapek, czyli fuzji bordo Karoliny Kapusty czy stłuc. Kręgosłup Tytanii Skrzydło Anny Adamowicz. Autorki te wykorzystują własne doświadczenia choroby, pobytu w szpitalu, po to, by opisać szersze problemy, ukazać odpodmiotowienie związane z kwestią poddania się zabiegom medycznym. W najnowszym tomie poetyckim Tosiek pobrzmiewają wyraźne inspiracje frazą Adamowicz oraz echa lektur Ilony Witkowskiej (szczególnie we fragmentach, w których Tosiek stara się wprost nazywać ważne dla niej zagadnienia etyczne).

Autorka usiłuje odnaleźć najlepszy język i odpowiednią, najbardziej precyzyjną formę do wyrażenia złożonych emocji, problemów i doświadczeń, jednocześnie nie popadając w naiwność, banał czy rzewne tony. Poetka wybrała temat niełatwy, niemający wielu (a na pewno nie wielu udanych) realizacji w polskiej literaturze współczesnej. Choć kwestie złożonych/problematycznych relacji z matką są dość mocno eksploatowane i często podejmowane w ostatnich latach, Tosiek wyraźnie odcina się od nurtu psychologizującego traumatyczne doświadczenia, starając się ująć temat bardziej systemowo.

Antonina Tosiek, żertwy, Biuro Literackie, Kołobrzeg 2024, s. 40.

AUTORKI I AUTORZY NUMERU:

Natalka Suszczyńska – autorka opowiadań, zina Sny i Pokemony, książki Dropie (2019), która była nominowana m.in. do Nagrody Literackiej im. Witolda Gombrowicza, książki Chipsy dla gości (2024), która otrzymała Studencką Nagrodę Literacką Z BUTA i Nagrodę Literacką im. Wiesława Kazaneckiego. Laureatka Konkursu Dramaturgicznego Strefy Kontaktu.

Joanna Bociąg (ur. 1989) – animatorka kultury, redaktorka, laureatka XXV Konkursu im. J. Bierezina, autorka książki Boję się o ostatnią kobietę (2020). Urodzona w Poznaniu, mieszka i pracuje w Krakowie.

Agata Jabłońska (ur. 1985) – artystka, aktywistka, historyczka sztuki, matka, muzealniczka. Tworzy wiersze, książki artystyczne, tkaniny, obiekty. Jest autorką Raportu wojennego (2017), dla moich dziewczyn (2021) i tomu Księżyc Grzybiarek (2023).

Damian Kowal (ur. 1990) – studiował nauczanie języka francuskiego, etnologię, filozofię. Wydał Najmniejsze przeboje z Tristan da Cunha (2016) i Pieśni (2020), Ćwirowidło (2023), Chamaechory (2025).

Paweł Kusiak (ur. 1998) – poeta, redaktor. Debiutował książką poetycką Grypsy proroków (2022), ostatnio wydał tom Lacrimosa trip (2024). Był tłumaczony na języki. Pochodzi z Krosna, mieszka w krakowskim Podgórzu.

Karolina Górnicka – absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. Publikuje w czasopismach „KONTENT”, „Strona Czynna”, „Stoner Polski”. Mieszka we Wrocławiu.

Wojciech Kopeć – (ur. 1998) – poeta, redaktor czasopisma i wydawnictwa KONTENT, okazjonalnie krytyk. Autor trzech książek poetyckich: przyjmę/oddam/wymienię: (2021), jest taki konik (2023), za który otrzymał Nagrodę Literacką Gdynia, Klif, dywiz i sestyna (2024).

Adam Pietryga – krytyk literacki, redaktor „Ósmego Arkusza”.

8 ARKUSZ. 5/2025

ÓSMY ARKUSZ ODRY

Krytyka w czasach algorytmów

Głównym tematem majowego numeru Ósmego Arkusza Odry jest literatura w świecie algorytmów. TikTok stał się jedną z pionierskich platform wykorzystujących zaawansowany system rekomendacji, działający w oparciu o sztuczną inteligencję, który użytkownikom pozwala na jak najlepsze dopasowanie treści. To właśnie dzięki algorytmizacji wykształciły się największe w ostatnich latach nisze poświęcone książkom, które okazały się nie bez znaczenia dla wzrostu wskaźników czytelnictwa w Polsce i zainteresowania rynkiem wydawniczym. O to, jak powinna komunikować się profesjonalna krytyka literacka w erze algorytmów, zapytaliśmy Zuzannę Salę, Jakuba Skurtysa, Paulinę Małochleb i Rafała Gawina w ankiecie „Nowe formy krytyki”. Podobnie jak krytyka, poezja szuka najefektywniejszych środków pozwalających na przemyślenie kondycji współczesnego podmiotu, co dobrze widać w najnowszych wierszach Kamili Janiak, Julii Szychowiak, Szymona Biry, Miszy Sagiego i Dominiki Filipowicz. Zapraszamy do lektury!

Redakcja Ósmego Arkusza

Ilustracja Paweł Król

ANKIETA: NOWE FORMY KRYTYKI

W jaki sposób zmiana medium wpływa na dyskurs krytycznoliteracki? Czy obecność krytyki w mediach społecznościowych (np. TikTok, Instagram, YouTube, Facebook) wymusza zmianę stylu wypowiedzi, ujmowania problemów i tematów literatury?

Rafał Gawin: Wymusza. I dobrze. Recenzja to nie dysertacja ani masturbacja intelektualna osoby krytycznoliterackiej. Skoro w wierszach, od zwrotu zaangażowanego (to już, Jezus Maria, ponad 10 lat, licząc oczywiście czas przed antologią Kaczmarskich-Koronkiewicz [Zebrało się śliny, 2016], która przecież stanowiła już pewne podsumowanie zaistniałych w poezji napięć i manifestacji, nie tylko z linii [to liczba mnoga] Kopyt – Góra – [Pułka]), stawia się na przekaz, książki poetyckie są silnie stematyzowane (nie tylko choroby, traumy i podróże, ale też choćby coraz silniej obecna praca), a jednocześnie komunikatywne i pod względem znaczeń klarowne, to dlaczego ma tak nie być z krytyką literacką?

Media społecznościowe, z całym swoim rozchełstaniem, klikalnością i bezustannymi zmianami algorytmów wyświetleń (abstrahując, oczywiście, od materiałów sponsorowanych), wychodzą naprzeciw niszom – i można to wykorzystać na rzecz ich pełniejszego i bardziej świadomego funkcjonowania w szerszych, kulturalnych dyskursach. Przecież wysokie miesza się z niskim od niepamiętnych czasów – w Polsce ten zwrot, utożsamiając go ze wzrostem rangi poczucia humoru i literatury spoza kategorii serio, a wciąż pięknej, Przemysław Czapliński – w Rozbieżnych emancypacjach (2025) – lokuje w okolicach wstępniaka napisanego najpewniej przez Jacka Bierezina, Tomasza Filipczaka i Witolda Sułkowskiego w pierwszym numerze redagowanego przez nich drugoobiegowego „Pulsu” (1977). Niech więc miesza się dalej i niezmiennie, udowadniając, że wysokie nie jest tak skomplikowane i straszne – i można do niego sięgać dużo częściej i gęściej, choćby z niskich pobudek (nie mylić z wierszami z okolic „bruLionu”). Tak zresztą pokazywałem wiersze na warsztatach w liceach i technikach. Czytałem bez komentarza po jednym liryku z Dzikich dzieci (1995) i Prób negocjacji (1996), nastoletnich debiutów Krzysztofa Siwczyka i Marty Podgórnik. W odpowiedzi słyszałem: nic z tego nie rozumiemy! Zatem rzucałem jeden komentarz: oni te wiersze napisali w wieku 16–17 lat. Twarze osób uczestniczących zmieniały się momentalnie – nagle się okazywało, że wspólnota pokoleniowa pozwala im interpretować utwory równolatków bez oporu poetyckiej materii. Przecież to o nas, naszych miłościach, lękach i strachach! – padały wcale nie naiwne konstatacje. Sociale, właśnie, mogą budować komfortowe i przyjazne warunki dla analogicznych wspólnot, odnajdujących się w czytaniu nawet poezji, i to wśród osób wciąż obciążonych obowiązkiem szkolnym. Działa też mechanizm odwrotny: coraz mniej recenzji książek, zwłaszcza poetyckich (nie licząc kilkunastu nośnych i nominowanych tytułów, reszta może się nie załapać na choćby jedno omówienie), sprawia, że praktycznie każdy tekst, który dotyczy książki, zwłaszcza poetyckiej, uznawany jest za recenzję. Może to być nie tylko impresja, felieton, ale też choćby dwu-trzyzdaniowa wzmianka w poście, blurb, komentarz z uwzględnieniem informacji o lekturze danej książki czy wręcz prywatny e-mail. Spotkałem się z prośbą całkiem uznanego autora, by zapytać wysyłającego wiadomość o możliwość wykorzystania jego słów o książce publicznie. Wypowiadam się na podstawie funkcjonowania na trzech pierwszych platformach. Z TikToka, przyznaję, znam jedynie Sonię Nowacką – i pokazuję jej kanał jako opcję osobom praktykującym i warsztatującym się u mnie: można ambitnie, a niewykluczająco intelektualnie; krótko, zwięźle i na temat, z uwzględnieniem wskazania kierunków pogłębiania potencjalnych lektur. A nie tylko podkładać obraz do fraz z piosenek typu disco rap w stylu „On mnie rucha, a ja jestem sucha” (tak, przyznaję, nie dorosłem jeszcze do tej formy promocji, chociaż w niej czasem uczestniczę).

Zuzanna Sala: Do pewnego stopnia. Podstawową zmianą wymuszaną przez wymienione media jest preferencja związana z długością treści. To się tyczy jednak głównie Instagrama, TikToka i do pewnego stopnia Facebooka (trzeba jednak zauważyć, że np. Izabella Adamczewska-Baranowska wrzuca na facebookowy fanpage Wchodzę w słowo swoje prasowe omówienia na kilka tysięcy znaków, podkreślając tym samym pojemność i dostępność tej formy publikacji). YouTube preferuje od jakiegoś czasu słynne „wideoeseje”, które potrafią trwać do czterech godzin. Istotną lekcją, którą moglibyśmy przyswajać od najlepszych przedstawicieli tego gatunku, jest dbanie o klarowność linii argumentacyjnej. Nie oszukujmy się, wielu krytykom (również piszącym dla mainstreamowej prasy) brakuje tych kompozycyjnych umiejętności, które mają najistotniejsi komentatorzy kultury na YouTube. Co do zasady jednak tzw. bookmedia są skrótowe, ekspresywne i skupione na walorach wizualno-konsupcyjnych. Często więc przesuwają zainteresowanie z pól, którymi tradycyjnie zajmowała się krytyka literacka, w kierunku estetyzacji sprzedaży. A tam oczywiście nie ma czego szukać. Można się jednak tym tendencjom opierać i promować inny typ refleksji nad literaturą. Słowo „promować” ma jednak w tym zdaniu absolutnie kluczowe znaczenie. Social media w moim przekonaniu (i mówię tu na podstawie bookstagrama, z którym sama mam niewielkie doświadczenie) nie tyle wpływają na ustrukturyzowanie komunikatu krytycznoliterackiego, ile raczej są w stanie jedynie go zapowiedzieć lub zasugerować. Sam komunikat zazwyczaj musi zostać rozwinięty gdzie indziej.

Jakub Skurtys: Już przeniesienie się krytyki do sieci – tzn. na portale czasopism i blogi – sporo zmieniło, bo forma pisania się upotoczniła, rozpadła się narracja na rzecz struktury blokowej, a piszący pozwolili sobie na bardziej kolokwialny styl, dziennikarską felietonowość i pływanie w morzu odnośników, mające zupełnie inny charakter niż dawne wtręty erudycyjno-alegacyjne. Ale te nowe nowe media – platformy zwłaszcza, bo z szacunku do siebie nie nazwę ich „społecznościowymi” – to całkowita wymiana kryteriów piśmienności na cechy typowe dla oratury. Niby na Facebooku jeszcze się pisze, ale tak, jakby się mówiło. Reszta portali – podcasty, vlogi, a nawet tiktokowe rolki – to po prostu opowieść, a właściwie (dla precyzji) „gadanie”, choć często z uwzględnieniem ruchu i montażu. Wiadomo, że w takim gadaniu nie ma miejsca na styl, na literackość, na te elementy, które stanowiły o estetycznym zapleczu krytyki, świadczyły o wprawnym „piórze”. W tym sensie krytyka z nowych nowych mediów przesuwa się coraz bardziej od literackości ku performatyce. Zamiast zdań złożonych, dyskretnej ironii i ornamentu liczą się odmienne umiejętności retoryczne. A to prowadzi również do postępującego prezentyzmu, który przeważa nad wartościowaniem. Większość znanej mi (dobrej) krytyki w nowych nowych mediach ma charakter marketingowy lub popularyzatorski – przedstawia coś, oswaja czytelników z wiedzą, zachęca do nabycia lub zapoznania się. Wartościowanie, tworzenie hierarchii czy budowanie konstelacji dzieł, a więc również podłączanie ich pod różne procesy historycznoliterackiej, to najwyżej dodatek.

Paulina Małochleb: Mam wrażenie, że zmiana medium, polegająca na przejściu z druku do wydań elektronicznych w żaden sposób nie zmieniła stylu wypowiedzi większości osób piszących i spowodowała jedynie dyskusje o długości tekstów. Pamiętam dyskusję o przechodzeniu krytyki na blogi i do mediów społecznościowych, która odbyła się w 2016 roku w czasie Festiwalu Miłosza. Piotr Śliwiński, poznański profesor, mówił wtedy, że nie rozumie, dlaczego jeśli w Internecie nie ma znaczenia długość tekstu, blogerzy nie chcą pisać tekstów krytycznych na 50 tysięcy znaków. Był to dla mnie wyraźny sygnał, że nie rozumiemy, na czym polega to przejście i nie mamy żadnych narzędzi, by o tej zmianie mówić, nie wartościując jej negatywnie. Jak pokazało kolejne dziewięć lat, byliśmy naiwni jak dzieci i czyści jak jagniątka.

Problemem nie jest jedynie konieczność zmiany objętości tekstu i ograniczenie się do 2200 znaków na Instagramie, ani nawet zmiana technologiczna – mówienie na Tik Toku zamiast pisania, ale konieczność zupełnie innego konstruowania tekstu, który podlega lekturze w przestrzeni rozpraszającej uwagę, naszpikowanej innymi odnośnikami, posługującej się linkiem zamiast przypisu. Tymczasem krytyka literacka w dalszym ciągu opiera się na notach ogólnych, jakich znaleźć można kilkadziesiąt do każdej książki (choć większość jest prymitywna i opiera się na „misiu” – podoba mi się/nie podoba mi się), oraz na operowaniu tekstem opartym na trójdzielnej kompozycji: wstęp – rozwinięcie – zakończenie. Większość dużych mediów, publikujących materiały drukowane, prowadzi pomiary, ile osób doczytuje je do końca. Jest to promil z tych, którzy tekst zaczynają, około 30 procent doczytuje do połowy. Takie dane nie interesują jednak osób publikujących teksty krytyczne. Zadałabym to pytanie inaczej: kiedy wreszcie krytyka odkryje, że musi zmienić kształt swojej wypowiedzi, jeśli chce istnieć w przestrzeni wirtualnej, a nie tylko w druku?

Cięcia można dokonać jeszcze i w innym miejscu: o ile powieść i reportaż świetnie poddają się interpretacji skróconej, która często nie operuje profesjonalną terminologią, opiera się na lekturze afektywnej, o tyle poezja w takim ujęciu staje się wczorajszym naleśnikiem – suchym, ze stwardniałymi brzegami, nieapetycznym. Nie bardzo wyobrażam sobie analizy krytyczne współczesnej poezji na Instagramie, który wymusza lekturę autorską, mocno osobistą, każe pokazać patrzące ja na pierwszym planie, a nie tekst podlegający lekturze. Jakakolwiek komplikacja formalna zastosowana w literaturze nie ma szans właściwie stać się tematem materiału krytycznego opublikowanego w mediach społecznościowych, bo kłóci się ona z ich zasadniczym formatem.

Czy sprofesjonalizowana krytyka literacka w mediach społecznościowych jest możliwa? Jeśli tak, to w jaki sposób powinna wyglądać? Czy patrząc na sposób działania algorytmów w social mediach, krytyk/krytyczka może zachować profesjonalny styl wypowiedzi, jednocześnie starając się o uwagę odbiorcy?

ZS: Moim zdaniem nie jest możliwa, ale już tłumaczę, co mam na myśli. Media społecznościowe są świetnym narzędziem do promowania koncepcji, tejków krytycznoliterackich czy interpretacji, nie nadają się jednak do bycia wyłącznym medium dla działalności krytyczki. Są zbyt urywkowe, szczątkowe, powierzchowne. Niedawno dowiedziałam się o takim zjawisku na TikToku: publikowane są krótkie filmiki, które sprawiają wrażenie wyciętych fragmentów z nagrywania podcastu (ta forma social mediowej promocji dłuższych form audio nie jest zresztą niczym nowym, opatrzyła się w oczach odbiorców). Twist polega jednak na tym, że w przypadku nowych filmików nie istnieje pierwotna całość, jest ona wyłącznie pozorowana. Twórcy TikTokowego kontentu bazują na widmowym założeniu odbiorcy o istnieniu jakiejś większej, argumentacyjnej całości, po to, by podrzucać im wyłącznie efektowne retorycznie lub wizualnie zajawki. Jeśli się zastanowić nad tym trendem (który w lęku przed zakładaniem TikToka rekonstruuję przez pośredników, mogę więc nie być najlepszym źródłem informacji), to łatwo można uznać go za logiczną konsekwencję narzuconej płytkości medium. Powierzchnia staje się tak istotna, że głębia nie tylko znika z horyzontu – po prostu przestaje istnieć. Wracając więc do pytania – informowanie szerszej publiczności o tym, że istnieje taka powierzchnia, pod którą można zajrzeć, jest ważnym działaniem. Dostępność wiedzy to dziś nie tylko darmowość, ale też rozwijana w łatwych do upowszechnienia formach świadomość, skąd wiedzę czerpać. Musimy jednak cały czas oferować możliwość kopania głębiej, szukania całości, śledzenia bardziej skomplikowanych struktur argumentacyjnych. Sociale dają dobre narzędzia do pokazywania, że coś w ogóle istnieje. Niestety zachęcają też do postawienia w tym miejscu kropki – na którą (żeby można było mówić o działalności krytycznoliterackiej) godzić się nie można.

JS: Algorytmy z zasady służą zarządzaniu uwagą. Niby pośredniczą między zainteresowaniem odbiorcy, widocznością treści a rynkiem, czyli możliwością kapitalizowania tej widoczności, ale ich celem nie jest wcale ułatwianie dostępu do ciekawych rzeczy, nie po to zostały stworzone na tych akurat platformach. Możliwość dowolnego manipulowania nimi przez korporacje, nagłego ścinania zasięgów czy zmiany zasad wyświetlania też świadczy o tym, że właściwie całkowicie oddajemy swój głos przestrzeni, na którą nie mamy żadnego wpływu i z którą nie da się negocjować. Dostajemy widzialność (w przygotowanej bańce), tracimy autonomię. A to przecież była podstawowa dyspozycja nowoczesnej krytyki – negocjowanie swojej pozycji, swojego autorskiego głosu i prawa do oceny, pomiędzy sprzecznymi interesami różnych instytucji i agentów pola literackiego (redaktorów pism, polityków, cenzorów, czytelników, samych pisarzy). Sprofesjonalizowana krytyka w nowych nowych mediach oczywiście istnieje, jeśli profesjonalizm mierzymy zdolnością czerpania zysków, tworzenia marki, budowania wokół tego firmy. W tym sensie jednak do zupełnie innych, może już archaicznych kategorii odwoływałaby się „profesjonalność stylu” krytyki nowoczesnej.

PM: W latach dziewięćdziesiątych i na początku dwutysięcznych krytyka więcej mówiła o tym, że może istnieć właściwie tylko w przestrzeni uniwersytetu i jednocześnie podkreślała swoją od niego osobność, a także liczne kompromisy, które musiała podejmować, by takie współistnienie móc podjąć. Pamiętam to dobrze, bo chociaż jako doktorantka publikowałam wtedy ponad dwadzieścia recenzji w ciągu roku, ani razu nie załapałam się na stypendium naukowe, bo przebijały mnie osoby, które napisały dwa albo trzy teksty naukowe – to one dostawały dużo więcej punktów. W dzisiejszej rzeczywistości ekonomicznej praca uniwersytecka z perspektywy osoby piszących teksty krytyczne wydaje się prawdziwym Eldorado – stosunkowo niewielkie obciążenie godzinowe (w porównaniu do 160h+ w każdej innej branży) w ciągu dnia, stałe wynagrodzenie nieuzależnione od ilości publikacji (czyli dziennikarskiej wierszówki lub prekariatowej freelanserki), płatne wakacje. Ta perspektywa chyba sprawia, że krytyka traktuje uniwersytet jako przestrzeń nieznaczącą, a wroga lub przynajmniej obce pole widzi w obiegu elektronicznym. Robię taki długi wstęp, żeby trochę umądrzyć swoją odpowiedź, która powinna się zawierać w gruncie rzeczy w krótkim: duuh, pewnie że jest możliwa. O czym my w ogóle rozmawiamy?

Ile osób w gruncie rzeczy rozumie algorytm? Demonizowanie mediów społecznościowych, z których wszyscy korzystają, ale połowa z nas nie wie dokładnie, jak działają, służy tylko zacieraniu prawdziwych pól konfliktu i rzeczywistych miejsc pustych. Uwaga odbiorcy płynie naturalnie w stronę tych osób piszących, które są w swoich wypowiedziach autentyczne, pewne, spójne. Którde potrafią wymyślić problem/temat do opisania, a nie tylko „oceniają książkę”, które są wyraziste, prowadzą swoją działalność w sposób konsekwentny.

Zagrożenie płynie zaś z zupełnie innej strony: co zrobimy, jak z tych mediów trzeba będzie zniknąć? Zapominamy, że te straszne media społecznościowe funkcjonują bezpłatnie, pozwalają nam udostępniać, publikować każdy praktycznie rodzaj treści i to tak często jak chcemy. Dla wielu instytucji kultury są one naturalną płaszczyzną reklamowania treści: nie tylko nowych książek, ale też wystaw, koncertów, spotkań, wywiadów, jakie zrobiliśmy, tekstów, które piszemy. Dla wielu są też platformą jedyną – żadnej księgarni nie stać na wykupienie reklam spotkań autorskich w przestrzeni miejskiej, teksty krytyczne zaczynają żyć wtedy, kiedy linkujemy je w naszych postach, a nie tylko publikujemy w elektronicznych pismach. Kolejne kryzysy ekonomiczne w przestrzeni kultury w ciągu ostatnich dwudziestu lat przepychały nas w zaborcze objęcia serwisów Meta. Z różnych względów stają się one coraz bardziej brutalne, mizoginistyczne, nienawistne. Meta podąża tą samą drogą co starożytny Twitter, dzisiejszy X, na którym działa coraz mniej osób, z którego wycofują się też potęgi medialne jak „The Guardian” czy nawet biedopolska Agora. Biorąc pod uwagę, koło kogo siedział Mark Zuckerberg 20 stycznia, raczej nie ma się co spodziewać, by Meta zmieniła kurs i stała się przestrzenią wolności słowa oraz inkluzji. Co zrobimy zatem, jak trzeba będzie z niej uciekać? Gdzie pójdziemy z naszymi małymi warsztatami?

RG: Może, jak najbardziej. Reguły rządzące językiem polskim nagle nie zostają wyłączone czy wygaszone. Tylko znacząco wzrasta rola kompetencji komunikacyjnych: osoba krytyczna tym skrupulatniej powinna dbać o klarowność, zrozumiałość i precyzję wypowiedzi. Nie powinna zagłębiać się w przesadne dygresje, tonąć w przypisach (zresztą socjale skutecznie odstraszają od stosowania tychże). To pogłębiona praca z formą i kompozycją. OK, na pewnym poziomie upraszczająca, ale przez to poszerzająca potencjalne grono odbiorców o tych z większych baniek (nie tylko postronni obserwatorzy przecież, ale i osoby plastyczne, wizualne, filmowe czy aktorskie potrafią narzekać na wsobność poezji, bo tak to im się wdrukowało, nie tylko dzięki szkole). Zatem: mniej wątków, więcej wyjaśnień, pojęcia tylko konieczne dla danego zagadnienia, w liczbie kilku (np. przy omawianiu Anne Carson w przekładach Macieja Topolskiego: intencjonalizm, przesunięcie, logorea, dekreacja). A, chyba przede wszystkim, zdania mniej wielokrotnie złożone. Przy nagrywaniu recenzji w wersji audio/video: pauzy, gesty, egzemplifikacje w formie wierszy (bez użycia słowa „egzemplifikacja”), ale nie za długie (np. Marit Kaplę w przekładach Justyny Czechowskiej można przytaczać we fragmentach poszczególnych wierszy-wypowiedzi). Tego akapitu nie sponsoruje Ossolineum, konkretne tytuły przytaczam spontanicznie, ponieważ wychodzę z założenia, że praca na żywym temacie, jakim niewątpliwie jest poezja, aż się prosi o mniej metodyczne podejście, zwłaszcza w kontekście sociali.

Trochę intencjonalnie próbuję stworzyć instrukcję obsługi, znając funkcjonowanie socialowych mechanizmów promowania/wykluczania głównie na podstawie tylko pewnego wycinka własnej działalności, głównie postów na Facebooku i tamże nagrywanych krótkich polecajek książek (w moim przypadku poetyckich). Paradoksalnie, na platformie należącej do Mety mogą być promowane dłuższe posty-teksty, jeśli dotyczą newralgicznego w danym momencie tematu i są połączone z udostępnianiem treści w tej materii, a także zostają względnie szybko skomentowane (lajki, na poziomie setki, mają mniejszą rangę).

Filmy o lekturach, nawet poetyckich, wystarczy dobrze otagować i opisać (to już nie ja, tylko bardziej kompetentny dział promocji Domu Literatury w Łodzi), niezależnie od ich merytorycznej zawartości. Czy to będzie już krytyka na miarę tej ankiety? Nie dałbym sobie niczego uciąć, ale dla wielu potencjalnych odbiorców to może być jedyny moment, kiedy dociera do nich, choćby szybkie i pobieżne, omówienie książki poetyckiej (zajmowałem się choćby książkami Emilii Konwerskiej i Grzegorza Wróblewskiego). Oczywiście to w jakiś sposób przykład uprzywilejowany – występuje w nim wsparcie samorządowej instytucji kultury. Ale, przecież, osoba krytyczna jak najbardziej może współpracować z różnymi podmiotami, zwłaszcza publicznymi, o zwiększonej wiarygodności, by lepiej pozycjonować i dotknąć większych zasięgów swoimi wypowiedziami krytycznoliterackimi. To proste wyjściowo, ponieważ nie tylko Dom Literatury w Łodzi, podkreślający dbałość o czytelnictwo szeroko rozumianej literatury pięknej, pójdzie chętnie na podobną kooperację i udostępni krytyczne treści (szczegóły na privie).

Czy obecność krytyki literackiej w internecie może wpływać w jakikolwiek sposób na kształtowanie się dyskursu w ramach tradycyjnych form krytycznoliterackich publikowanych w prasie?

JS: Może wpływać, wpływa i wpływać będzie. Choćby dlatego, że widoczność i zasięgi przekładają się na obecność, zwłaszcza w mediach głównego nurtu, ta z kolei przenosi się na reprezentację w panelach eksperckich, na festiwalach, w gremiach nagród. Za nią idzie zmiana tematu i stylu dyskusji, jej temperatury, jej historycznoliterackiego tła (lub braku takowego). Tradycyjne formy krytyczne: w prasie są prawie martwe – możemy odwoływać się do wzorca z Sèvres w postaci recenzji z „Odry” czy „Twórczości”, ale prasa kulturalna poszła w stronę dziennikarską, i nawet studenci krytyki myślą innym modelem recenzji niż jeszcze 15 lat temu. W formach felietonowo-dziennikarskich więcej jest miejsca na ekspozycję, na podobnie performatywno-retoryczne gesty, jak na Fb i YT, więcej przestrzeni dla spontaniczności piszącego/mówiącego, dla przygodności sądów, deklaracji naiwności, czytania impresyjnego i dzielenia się wrażeniami. Krytyka ma dziś krótką pamięć i głównie afirmuje teraźniejszość, rozpływając się w niej. Wiem, brzmię jak dziad z akademii, a przecież sam uczestniczę w tych przemianach, gram o widoczność, zbieram serduszka i lajki. I nawet kiedy robię to z ironicznym podtekstem, to po drugiej stronie, tej odbiorczej, pozostaje on zupełnie niewidoczny.

ZS: Jestem w trakcie spisywania rozmowy z Konradem Janczurą na temat bookstagrama i on twierdzi, że tak. Tzn. że forma skrótowej, opisowej (często po prostu streszczającej) noty to coś, co na masową skalę zostało oswojone w social mediach i potem skolonizowało np. mainstreamową prasę papierową (wypychając do niszowych periodyków faktyczną krytykę literacką). Nie myślałam o tym wcześniej, ale muszę przyznać, że przekonuje mnie rekonstrukcja Janczury. Oczywiście jeśli pytamy szerzej (o „krytykę literacką w internecie”, nie o social media) to okazuje się, że oddolne, dostępne darmowo pisma publikowane w sieci są dziś niemalże jedyną sensowną przestrzenią uprawiania niezależnej krytyki literackiej. Szczerze powiedziawszy, trudno mi znieść myśl o redakcjach, które nie rozumieją wagi pewnych rozwiązań technologicznych – moim zdaniem czasopismo papierowe, które nie jest składane w formatach ebookowych i wrzucane na najważniejsze książkowe platformy streamingowe zwyczajnie nie ma prawa narzekać na niewielką liczbę odbiorców. Większość wartościowych periodyków o długiej tradycji – w tym np. pisma patronackie – są niestety tego doskonałym przykładem. Sprzedawanie niezbyt wygodnych do lektury na nośnikach cyfrowych plików w formacie pdf w żadnym sensie nie stanowi reakcji na technologiczne zmiany w czytelnictwie. Rozwijanie portali internetowych, na których udostępnia się część artykułów, jest do pewnego stopnia jaskółką zmiany – mam nadzieję, że na niej się nie skończy.

RG: Nie tyle może, co od ładnych kilku lat możemy zaobserwować, że już wpływa: recenzje stają się krótsze, bardziej potoczne, niekoniecznie skonstruowane według jakichkolwiek reguł. Impresje, komentarze, uwagi czy inne teksty okołokrytyczne zaczynają funkcjonować na prawach recenzji, co nie znaczy, że rośnie ich ranga. Po prostu to krytyka, która siłą rzeczy dociera do szerszego odbiorcy, mniej krytycznoliteracko wyrobionego. Oczywiście, zawsze będą „Małe Formaty” czy „Teksty Drugie” (na ich przykładzie można prześledzić, jak zmienia się forma dyskursu krytycznoliterackiego, gdy ten trafia do sociali, a nawet szerzej, do sieci, bo to przykład pogłębiający temat zmiany medium przekazu sprzed sociali; co ciekawe, nikt tu nie ogranicza liczby znaków!); punktowane „Czasy Kultury” czy nienastawione na odrobinę bardziej masowego odbiorcę „Kronosy”. Do dwujęzycznego wyboru wierszy Jacka Bierezina Stoję na moście posłowie napisze Oskar Meller, a tłumacz Michał Grabowski będzie pracował nad nim miesiącami, szukając uproszczeń i wyjaśnień dla czytelnika francuskojęzycznego. A z drugiej strony i Dawid Kujawa zacznie pisać dla ludzi (i ich dobra wspólnego), i Grzegorz Jankowicz jakby bardziej zadba o czytelnika, który nie wychowywał się na dekonstrukcji i hermeneutyce, a wychodząc na pole, nie zauważał epitetu „literackie”. Oczywiście też – nie każda osoba krytyczna będzie jednocześnie klarownie i w sposób pogłębiony podchodzić do różnych warstw najnowszego wiersza o wielu intencjach jak Paweł Kaczmarski. Nie każdy zbliży się, czule i uważnie, do poetyk Andrzeja Sosnowskiego jak Marta Koronkiewicz. W starciu z nie zawsze komunikatywną najnowszą poezją polską niewyrażalne będzie wymagać bardziej subtelnych zabiegów, by wybrzmiało zwłaszcza w mediach społecznościowych. Ale w tym, nie tylko intencjonalnie, pomoże osoba autorska: odsyłam tutaj choćby do opisu LINE Michała Mytnika (SPP Oddział w Łodzi, Łódź 2025), który zamieszcza przy postach/filmach/innych materiałach o książce w socialach, skutecznie wyjaśniając jej intermedialność i istotę formalną (książka została wydana jako powielony i odwrócony, biało na czarnym, rękopis). Chodzi o to, by łapać kontakt, który nie jest jedynie kliknięciem. W tej naszej branży, ostatnio przeze mnie zaniedbywanej z przyczyn finansowych (zróbcie, proszę, ankietę o pracy i płacy w pozaakademickich obiegach krytycznych i recenzenckich!), będzie jednak – idealistycznie – chodzić o zatrzymanie uwagi odbiorcy na dłużej niż kilkanaście sekund. Choć przecież, pozornie, kilkanaście sekund to lektura jednego wiersza (może nie Aleksandry Góreckiej czy Sary Akram, ale Miłosza Fleszara czy Martyny Rogackiej już tak). Przy szybkości, z jaką grzmoci się nas informacjami, i zmniejszaniu dostępnych formatów masowej wypowiedzi (Youtube – 30–45 minut materiału, TikTok – maksymalnie 3 minuty; przeskok w limitowaniu liczby znaków Facebook => Twitter/X) poezja zawsze będzie potrzebować więcej. Miejsca, czasu, przestrzeni, innych kategorii. I to jest jej magia, siła i nieleczona angina, i niespełnialne ambicje, i zawsze wartość dodana, i ciągłość bezustannego bycia w drodze, dla których warto porzucić wszelką nadzieję i metodologię, by zaszyć się gdzieś w lesie – tudzież szczelnie zamkniętym mieszkaniu – i sczytać/spisać (każdemu według potrzeb!) to, czego żaden social nie ogarnie. A może, po prostu, jestem dziadem, który lubieżnie spogląda w stronę niewykluczającej, otwartej, pozaakademickiej rozmowy o wierszach w różnych przestrzeniach, niekoniecznie kojarzących się z niszami, które można pokazać i w socialach. W najbliższym czasie będę próbował takich rozwiązań pod każdym pretekstem, poczynając od spotkań autorskich wokół szerszych tematów niż promocje poetyckich nowości (które to spotkania Łódź niezmiennie transmituje).

PM: To pytanie też należy odwrócić – bo przewaga jeśli chodzi o tempo reakcji, ilość interakcji z odbiorcami, swobodę wydłużania tekstu, leży całkowicie po stronie publikacji w internecie. Druk przypomina trochę żubra – chroniony przez Instytut Książki przed ostatecznym wyginięciem, objęty patronatami i dotacjami MKiDN. Krytyka drukowana jest powolna, mało widoczna, źle opłacana, żyje życiem podtrzymywanym, istnieje dlatego, że ktoś ją sztucznie chroni. Żeby krytyka drukowana miała jakiekolwiek znaczenie (poza symbolicznym, bo recenzja w druku to w dalszym ciągu szczyt marzeń większości pisarzy i pisarek w Polsce), potrzebuje wysokich nakładów, efektywnej dystrybucji i dużej dostępności w sprzedaży – a rynek prasy praktycznie nie istnieje.

Kamila Janiak

hostile environment (fragmenty)

znowu woda.

niebieska farba,

już zawsze będzie kojarzyć mi się z matką.

może pani napisać na kartce.

mogę napisać na kartce.

a potem skupiam się na gnieździe.

czy to koniecznie, pytam spętanej choinki.

na wszystko wspinają się lampki,

wypełzają ze studzienek

a właścicielka bezradnie rozkłada ręce.

wesołych świąt, mówi przez łzy.

widzę, że jeden z węży wychodzi jej spod swetra.

kim pani jest, pyta. ma włosy koloru patyczków.

obrazy szumią głośniej od klimatyzacji.

nie wiem, mówię. wchodzę w zdjęcie,

na którym jestem gołym niemowlakiem i krzyczę.

mam trzynaście lat i płaskie piersi.

codziennie oglądam różowe kropki i chcę żeby urosły.

nie wiem jak to działa, ale wydaje mi się, że nie mam macicy.

jestem przerażona.

jeszcze nie krwawię.

jestem z tymi myślami sama.

bawię się nimi jak ciałem.

jestem meteorytem i wybuchem słońca, do którego odmierzam czas.

tego poranka nie bardzo wiem ile jeszcze do końca świata,

ale z serduszka odpadają kolejne kartki.

imieniny wilhelminy.

coraz bliżej, szeleści szary papier w kuchni,

jestem krwią w żyłach,

ale nie napełnię krwią żądnych dzieci.

na innej ziemi codziennie wita mnie informacja o nadchodzącej katastrofie.

czy wiem, że zegar zagłady został zaktualizowany?

czy wiem, że nasze dzieci mogą nie mieć dostępu do wody?

czy wiem, że meteoryt przeleci tak blisko ziemi,

żeby zajrzeć nam w oczy ten ostatni raz?

czy wiem, że zostaniemy zepchnięci do slumsów,

a najbogatsi ze sztuczną inteligencją pod postacią krwi pana w ciałach starożytnych bogów,

lub innej fantazji seksualnej,

będą pływać w basenach o kształtach uczuć czatów GPT

(one są skoncentrowaną synestezją, dlatego tak pięknie mówią o ludziach)

i na pewno uprawiać seks.

na końcu zawsze jest seks.

ktoś mnie zaczepił o balet. rześki chłopiec kolekcjonował baletnice.

jestem ciekawa, myślę sobie.

opowiada mi jak pies jednej laski lizał mu penis.

jestem tą nocą. idą wzdłuż conrada wpadając w żółte światło.

latarnie tam są egzotyczne.

nawet zimą leje się z nich wilgotne złoto.

jestem cieniem sikającego psa.

następnego dnia zadzwonił. brzmiał jak haft.

szukał sreberka. jesteś moim uchem, krzyczał.

moim konglomeratem!

holdingiem!

jesteś zwęglona i jesteś częścią mnie!

somacie, odbieraj telefon, potrzebuję cię.

jestem bardzo ciekawa, co pani napisze.

wpatrywała się we mnie,

a rozpuszczone patyczki wystukiwały wietrzne lato.

Julia Szychowiak

***

Nieznajoma dziewczyno,

przepraszam cię, że

to nie dzikość

pocałunku

spowodowała,

że twoje wargi

dzisiaj krwawią,

ale chłód poranka

na granicy

mojego kraju.

***

Od kiedy

do naszego domu

mieliśmy

osobne ścieżki,

zrobiliśmy się cierpliwi,

jak zwierzyna

ukryta we mgle,

wypatrująca

wytchnienia.

***

Tamtego wieczoru

zobaczyłam drzwi

bez domu.

Stał w nich

młody jeleń

bez matki.

Chciałam mu powiedzieć,

że jeśli się odwróci,

to będzie

za nim stała,

ale tego nie zrobiłam.

***

Płoszenie rzeki,

dźganie

obolałej

powierzchni,

dla chwilowej uciechy.

W końcu jej

głęboka rana

oczyszcza się,

teraz rzeka

podnosi się,

płynie przez pustkę

i szuka

schronienia.

***

Odkąd wypełzłam

na wolność,

hoduję żywicę

w gardle.

Niektóre ze zwierząt

już mnie rozpoznają.

Od kiedy

zostałam w lesie sama,

śnieg,

który zjadam

przechodzi

w strumień.

Szymon Bira

lacie

jeśli chodzi o pogodę

w polsce zwyczajnie cierpię

ale się nie wyprowadzę

bo tu mam swoje groby,

język

—————————————————

a jak z jabłkami? lubisz

jabłka?

+ jeszcze ten sezon na

nie, półroczna zdychalnia

– jesień szmato, lśni

na przystanku, przez tyle lat

był czas dorosnąć do tego, że

lepiej już tego nie poskładam

ale jem, jem, lubię

nawet, tę czerwień soczystą,

soczystą czerwień jabłek

—————————————————

minka rzednie, tlen-

-wymus (zdaje się), przycina

ćwiczenia z niewiedzy,

pamięci, cała rączka w

rozbiorze – a tylko

słodzisz

24.02.22

Publikowane utwory pochodzą z najnowszej książki autora pt. 5, która ukaże się w 2025 roku nakładem Fundacji na rzecz Kultury i Edukacji im. Tymoteusza Karpowicza dzięki wsparciu Wrocławskiego Programu Wydawniczego.

misza sagi

gwiazdy to gwoździe wbite w niebo

ej cho bo już się zaczął

koniec świata a ty na nadgo

zaraz się skończy nas zostawi

starych brzydkich i umartych

więc bądź i złap

za jeden koniec pustki

ja chwycę za drugi

zrobimy z niej skakankę

cimcum

byliśmy bezdomnymi kotami

jedliśmy świeże figi i daktyle

w parku shahr w teheranie

kolejna gorąca noc

pociski nad strefą gazy

spadające gwiazdy

na pustyni świecą jaśniej

wycięci z ciemności

zanim nas przywoła

pilnujemy ognia

mam myśli wielkie i puste

nazywając skreślam całą resztę

a chciałem właśnie o niej

saudade

czy kiedyś byłem młody?

ja nie byłam

może wtedy kiedy myślałam że jestem

jeszcze za młoda by tak mówić

a to było już to

próbuję policzyć krawędzie świata

codziennie ich przybywa ubywa

próbuję nadążyć łapię zadyszkę

widziałem pola kukurydzy

śpiących słoneczników

kilometry plantacji palm daktylowych

oceany wieżowców farm wiatrowych

gorące dakini w twojej okolicy

nocami gdy upał nie daje zasnąć

czy dzięki praktyce oddzielenia się od ego

czujesz się lepszx od innych?

u sad coz u want stuff

w cieniu rozłożystych platanów

myśl że jestem już stąd

wchodzę w kadr turystom

obce języki obce obietnice

obcego życia bardziej obcej śmierci

lecimy na wschód

a ciemność odsuwa się od nas

قشم

potomkowie niewolników

z zanzibaru smażą samosy

beludżowie handlują naswarem

powietrze tłuste od płonących

szybów naftowych

ten wiersz to piosenka

która nie daje spokoju

gdy chwiejnym krokiem

wracasz nad ranem

Dominika Filipowicz

***

ukłucie jak zaśliniony patyk przystaw do szyi żądłem

rozrysowałam sobie klatkę piersiową

podzieliłam na fragmenty w dziesiąty wlewa się chemię jak złoto

jeśli przyjęto pozycję nóg za akceptowalną i rozłożono się wobec wykresu szpilowego

otrzymano trzy możliwe rozwiązania wbić sobie igłę pod żebra wkręcić igłę do żyły

zaczekać

***

wklejam w oczodoły migdały dotknij

rozchwiejesz struktury tak słodko odcinałam kostki

zostaw słyszę jak chwieją się struny a ja chcę charknąć zostaw

charknąć całym rozmiarem mojego rozedrgania

czuje jak wybijam sobie palce jak

wbijam młoteczkiem z tych do wyrywania z ucha

jeśli narysuję mogę wcisnąć jeszcze kawałki daktyli

jeszcze cząstkę granatu zostaw

wbijam pod powieki migdały i strzepuję

***

patrz wycięte ze ściany albumy oblepione boazerią

tak kroi się twarze wzorowane na kurzowych łapkach

i te łóżka, te łóżka na których leżało całe moje umieranie

przykładasz do powiek skręcone liście rododendronów

w gardle zostaje pamięć procesu

zgnilizna wgryza się w krtań i pod ubranie

***

niewielkie zmiany wytwórcze w lewym biodrze usuwa się łopatką

chodaki równo rozplanowane zmiany w poskręcanych

płytkach zniekształcaj zarysy kości miednicy z obecnością

wyrośli ponad

zmiany są tylko zwyrodnieniowe zmiany są tylko na zasadzie świetlówki

AUTORKI I AUTORZY NUMERU:

Rafał Gawin (ur. 1984) – poeta, krytyk, recenzent, konferansjer, animator kultury, prowadzący warsztaty, redaktor, korektor, wydawca, sprzedawca, instruktor i skarbnik. Pisze muzyczne podsumowania roku dla „Kalejdoskopu”, prowadzi poetyckie podsumowania roku w Domu Literatury w Łodzi. Ostatnio wydał Ofertę bezzwrotną (2024) i Zdania bez wypadku i żadnego trybu (2024), a także zredagował dwa komiksy, cztery książki poetyckie i jedną przekładową oraz zadebiutował jako prozaik. Mieszka w Łodzi.

Zuzanna Sala (ur. 1994) – literaturoznawczyni, krytyczka literacka, asystentka w Katedrze Krytyki Współczesnej na Wydziale Polonistyki UJ, autorka instagramowego fanpage’a @pytaniazsali. W latach 2017‒2024 ściśle związana z fundacją KONTENT. Publikowała teksty krytyczne m.in. w „Czasie Kultury”, „Małym Formacie”, „Notatniku Literackim” czy „Odrze”. Pochodzi z Bierutowa.

Jakub Skurtys – dr, krytyk i historyk literatury, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej UWr.

Paulina Małochleb – doktorka, krytyczka, badaczka literatury i wykładowczyni. Laureatka Nagrody Prezesa Rady Ministrów, stypendystka NCK „Młoda Polska”. Autorka książki Przepisywanie historii oraz bloga ksiazkinaostro.pl. W Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie kieruje Ośrodkiem Komunikacji. Publikuje w „Dwutygodniku”, „Przekroju”, „Polityce” i Krytyce Politycznej. Wykłada na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Julia Szychowiak – urodzona w 1986 roku we Wrocławiu. Poetka, autorka pięciu tomów poetyckich. Finalistka XI Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Jacka Bierezina. Laureatka Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius” 2008 w kategorii „poetycki debiut roku”, Nagrody Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek (2008) i Nagrody „Gazety Wyborczej” wARTo (2009) za książkę Po sobie. Nominowana do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius” w kategorii „książka roku” za książkę Intro (2014) oraz do Nagrody Literackiej Gdynia za Dni powszednie i święta (2018). Jej wiersze były tłumaczone m.in. na język angielski, hiszpański, litewski, słoweński, japoński.

Kamila Janiak – urodzona i zamieszkała, trochę już niechętnie, w Warszawie. Robiła w życiu różne rzeczy. Śpiewała i pisała teksty w paru zespołach, pracowała w różnych miejscach. Dużo rzeczy robić przestała. Na jeszcze inne czeka z niecierpliwością. Napisała do tej pory siedem książek poetyckich. Ostatnie tomy były nominowane do nagród. Zakaz rozmów z osobami nieobecnymi fizycznie i miłość nagrody zdobyły (Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius, Nagroda Literacka m.st. Warszawy). Obecnie skończyła ósmą książkę poetycką i ma nadzieję, że przynajmniej przez jakiś czas nie będzie pisać wierszy.

Dominika Filipowicz (ur. 1997) – redaktorka młodoliterackiego pisma „Trytytka”. Nominowana w XXX edycji Ogólnopolskigo Konkursu Poetyckiego im. Jacka Bierezina. Finalistka Połowu Poetyckiego 2022. Publikowała m.in. w „Kontencie”, „Stronie Czynnej” i „Tlenie Literackim”.

Szymon Bira (ur. 1987) ‒ autor książek poetyckich, w tym: 3,5 (2015) oraz 1,1 (2021). Nominowany do Nagrody Literackiej Gdynia 2022 za 1,1. Laureat wrocławskiej nagrody wARTo 2022 „Gazety Wyborczej” w kategorii „literatura” za książkę 1,1. Pochodzi z Bytomia. Mieszka i pracuje we Wrocławiu.

misza sagi – pracował w różnych miejscach, bujał się tu i ówdzie. Publikowany, ale wciąż debiutuje, coś tam kmini, kombinuje. Lubi sport (czynnie: tenis stołowy, biernie: sumo), muzykę (jakieś lofi/chill beats to relax/study to, doomer music vol., etc.), książki, podróże, ogólnie różne takie (takie). Ostatnio wydał [doomer wave] (Wrocław 2023), dłubie nad kolejną.

Redakcja ÓSMEGO ARKUSZA ODRY:

Sonia Nowacka, Adam Pietryga

Kontakt: 8.arkusz.odry@gmail.com

MIESIĘCZNIK „ODRA” 6/2025

ŁUCZAK: Europa się zbroi • ORZECHOWSKI: Głodzenie RFE i VoA

GAJDZIŃSKI: Koniec globalizacji? • TORAŃSKI: Rewolucja pisarzy

Jeden wiersz MIŁOBĘDZKIEJ • NICIEJA o Jurewiczu • Postpunk 1984

Fotografie BEKSIŃSKIEGO • SZEWC, BRAKONIECKI: nowa proza

Poezja: KONTEWICZ, DARWISZ, JAROSZ • 8 Arkusz: Poświęcenia

SPIS TREŚCI 6/2025:

2 DZIEJOWA MISJA DONALDA TRUMPA Z Marcinem Fatalskim rozmawia Piotr Gajdziński

8 Piotr Gajdziński: DYSKRETNY SMRÓD NARODOWEGO EGOIZMU

15 Leszek Waligóra: LAJKI NIE GŁOSUJĄ. JESZCZE!

22 Wojciech Łuczak: DŁUGI MARSZ EUROPEJSKIEJ ARMII

28 Marek Orzechowski: GŁODÓWKA W ETERZE

33 Błażej Torański: WIOSNA PISARZY?

39 Krzysztof Uściński: WŁADYSŁAW CZAPLIŃSKI. 120-LECIE PROFESORA

45 Waldemar Kontewicz: WIERSZE

47 MIŁOBĘDZKA: WSZYSTKO JEDNO ZE MNĄ Z Józefem Baranem rozmawia Mirosława Szott

52 George Gömöri: KILKA SŁÓW WIĘCEJ NA TEMAT MIŁOSZA

54 Stanisław Sławomir Nicieja: NOSTALGIA I MITOBIOGRAFIA ALEKSANDRA

54 JUREWICZA

60 PISARZY CZASEM LEPIEJ OMIJAĆ Z DALEKA Z Radkiem Knappem rozmawia

60 Krzysztof Okoński

65 Jakub Skurtys: Z ODLEGŁYCH GMIN WIOSNY

71 Nadźwan Darwisz: WIERSZE

75 Piotr Szewc: NOWE OPOWIADANIA

78 Kazimierz Brakoniecki: OPOWIADANIA Z „NASZEJ ERY”

82 Łukasz Jarosz: WIERSZE

85 Radosław Wiśniewski: NOTATKI Z UNDERGRUNTU

88 Łukasz Gazur: MUZEUM EPOKI NIEPEWNOŚCI

94 Justyna Pobiedzińska: TAJEMNICA, TRANSCENDENT, RZECZY NIEWYJAŚNIONE

100 Patrycja Cembrzyńska: PLASTIKOWE USZY ODTYKAĆ

104 Jędrzej Soliński: DLACZEGO KLASYCY

106 Marcin Adamczak: NA RÓWNINACH WOKÓŁ LAS VEGAS

109 Jan Topolski: TAŃCE GRZYBÓW

111 Jacek Sieradzki: USTAWIENIA RODZINNE

114 Hubert Klimko-Dobrzaniecki: NIE!

115 Mariusz Urbanek: FELIETON CAŁKOWICIE NIEDEMOKRATYCZNY

NAD KSIĄŻKAMI

117 Mieczysław Orski: W ZMIERZCHU

118 Eugeniusz Sobol: CZERWONY SOREL

120 Rafał Różewicz: WSZYSCY POWIEDZIELI TO PRZEDE MNĄ

122 Leszek Pułka: KAPELUSZ Z FANTOMAMI

123 Andrzej Juchniewicz: KTO SIĘ BOI WŁADCY CHMUR?

130 POCZTÓWKI LITERACKIE KAROLA MALISZEWSKIEGO

131 SYGNAŁY: BONHOEFFER, STRAJKI W POLSCE, MUZEUM HIGIENY, HOŁYŃSKA

138 WERNISAŻE

140 INFORMACJE, KOMENTARZE

145 8 Arkusz: POŚWIĘCENIA

Odrę można czytać także online: na www.e-kiosk.pl i www.nexto.pl

Wydawcy:
Instytut Książki
Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu – Instytucja Kultury Samorządu Województwa Dolnośląskiego

Wydawnictwo dofinansowane z budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego

Projekt wydawniczy pod nazwą „Ósmy Arkusz ODRY” w miesięczniku „Odra” dofinansowano przez Miasto Wrocław

MIESIĘCZNIK „ODRA” 5/2025

SURDYKOWSKI, DRZEWIECKA, SZUBARTOWICZ: Po co wybory?

TERLIKOWSKI: Kościół powszechny po śmierci Franciszka

Niepublikowana rozmowa z AXEREM • ALICHNOWICZ o Karpowiczu

Nowe AUTOPORTRETY w Warszawie • O MAERZMUSIK na dwa głosy

POETYCKO: Benyoëtz, Eloy Cichocka, Gajda, Jamie, Tranströmer

SPIS TREŚCI 5/2025:

2 Jerzy Surdykowski: ZAŻARTA WALKA, UKRYTY CEL

8 W ŁAPACH CZARNEJ TRIADY Z Mileną Drzewiecką rozmawia Piotr Gajdziński

14 Przemysław Szubartowicz: ZIEMIA JAŁOWA

18 Wojciech Łuczak: NUKLEARNA POLSKA

25 Tomasz Terlikowski: CZY POTRZEBUJEMY KOŚCIOŁA POWSZECHNEGO?

30 Tomasz Terlikowski: DZIEDZICTWO FRANCISZKA, CZYLI ZMIANA PARADYGMATU

31 Walżyna Mort: WIERSZE

33 Paweł Marcinkiewicz: ELAZAR BENYOËTZ

34 Elazar Benyoëtz: WIERSZE

37 TŁUMACZ WYSZEDŁ Z SZAFY Z Jerzym Jarniewiczem rozmawia Błażej Torański

43 Karol Alichnowicz: MOSTY KARPOWICZA

49 Maria Malatyńska: DRABINA DO NIEBA

55 AXER Z LEKTURY, Z TEATRU Z Erwinem Axerem rozmawia Sergiusz Sterna-Wachowiak

64 Jacek Gutorow: W JEDNEJ CHWILI

67 Kathleen Jamie: PROZY

68 TRANSTRÖMER Z Józefem Baranem rozmawia Mirosława Szott

72 Piotr Gajda: WIERSZE

75 Jarosław Petrowicz: OPOWIADANIA

81 Icchok Lejb Perec: ŚMIERĆ MUZYKANTA

88 Marta Eloy Cichocka: WIERSZE

91 Ewa Jałochowska: AUTOPORTRET Z KAPELUSZA

96 Rafał Augustyn, Monika Pasiecznik: TO HEAR WITH EYES BELONGS TO LOVE’S FINE WIT

102 Piotr Kosiewski: MIEJSCE KOBIET

105 Lesław Czapliński: ŚMIERĆ I MUZYKA

108 Jan Topolski: ŚPIEW SIAMANGÓW

110 Marcin Adamczak: SZELEST LIŚCI OBUMARŁYCH KONWENCJI

112 Jacek Sieradzki: ZARAZY PRZESZŁE, PRZYSZŁE

115 Wiesław Saniewski: ROZMOWY ŚMIERTELNE NIEKONTROLOWANE

117 Hubert Klimko-Dobrzaniecki: JSEM CECH VLASTNI INVENCE

118 Mariusz Urbanek: TARG Z SONDAŻAMI

NAD KSIĄŻKAMI

120 Karol Maliszewski: „W JEDNYM I TYM SAMYM NIEKOŃCZĄCYM SIĘ WIERSZU”

121 Wojciech Kaliszewski: SŁOWA Z LONDYNU

123 Piotr Michałowski: DRUGIE ŻYCIE NERONA

126 Sławomir Kuźnicki: NA TROPIE SIEBIE

127 Anna Karczewska: KOBIETY, KTÓRE NIE POZWOLIŁY SIĘ ZATRZYMAĆ

134 POCZTÓWKI LITERACKIE KAROLA MALISZEWSKIEGO

135 SYGNAŁY: FESTIWAL ZOOM, BRZESKI, ZWORSKA-RAZIUK

140 WERNISAŻE

142 INFORMACJE, KOMENTARZE

145 8 Arkusz: KRYTYKA W CZASACH ALGORYTMÓW

Odrę można czytać także online: na www.e-kiosk.pl i www.nexto.pl

Wydawcy:
Instytut Książki
Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu – Instytucja Kultury Samorządu Województwa Dolnośląskiego

Wydawnictwo dofinansowane z budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego

Projekt wydawniczy pod nazwą „Ósmy Arkusz ODRY” w miesięczniku „Odra” dofinansowano przez Miasto Wrocław

8 ARKUSZ. 4/2025

Pop MM

ÓSMY ARKUSZ ODRY

AKCJA: MIASTO

Dla jednych – tętniące energią, pełne dynamizmu i wyrazistych kontrastów, dla innych – przytłaczające, chaotyczne i obce. W pulsującym molochu, który zarazem inspiruje i budzi niepokój, zachwyca swoją odmiennością, a jednocześnie potęguje poczucie anonimowości, nic nie jest stałe ani oczywiste. Możecie się o tym przekonać, sięgając po kwietniowy numer Ósmego Arkusza, w którym Kamil Galus, Karol Płatek, Hanna Janczak, Victor Ficnerski, Sebastian Sokołowski, Małgorzata Osowiecka-Szczygieł, Łukasz Suskiewicz, Miłosz Fleszar oraz Kamil Figas przenikają na wskroś złożoną tkankę miejską, ukazując jej różnorodne warstwy. To nie tylko smog, hałas, korki i patodeweloperka. To także ukryte w postindustrialnej przestrzeni betonowe labirynty, zadymione speluny, niszczejące murale, hipnotyczne neony, opustoszałe hale i magazyny – miejsca, które wymykając się wszelkiej klasyfikacji, tworzą alternatywną topografię miasta.

Redakcja Ósmego Arkusza

grafika Paweł Król

Kamil Galus

Kontakt wzrokowy. Korek do skrzyżowania.

Względny zasięg i wraz z ciepłem całe wieki.

Ludzie śpiący na pożyczonych ramionach,

żar lipca i lepkie dłonie dwóch kanarów.

Trening głupa, bo zgubiłem bilet w Dallas.

Transport publiczny bez strachu nie istnieje.

Namalowany sprayem Big Milk na Times Square,

całkiem szare skóry małego formatu,

światło w gablocie i mój olbrzymi księżyc.

Powiedziałem wtedy: przynajmniej dorosły.

Coś mam na gaz, a podobno nawet na prąd.

Arsenał lotniczy podwórka pod kluczem.

///

Tylko zimą wyglądam na tamte lata.

Ohydne architektury, jak tytan, gwóźdź,

spełniają szczelnie zamknięty obowiązek.

Po bruku gubię krok, ale wierzę w kompost.

Tak, jadalny glock rozpłynął mi się w ustach.

Tak, wypluwałem posypkę z prochu na stół.

////

Szron z gabardyny uderza na monobrew.

Świta, a wilgoć wywołuje smród i głód.

W tym miejscu zazwyczaj pojawia się żarcie.

W tym miejscu jest mięso przyniesione w pysku.

W tym miejscu zazwyczaj pojawiają się psy.
W tym miejscu mogły być psy, ale nie będzie.

////

W plombach obu szóstek tli się brzeg asfaltu.

Poranki bywają dobre, proste i nie.

Kpina. Z tubki po paście zniknęły jeny.

Modlę się o słodki sok pomarańczowy.

Konieczny dialog prowadzi mnie do celu.

Luźny sparing wchodzi w nawyk, podoba się.

Karol Płatek

Świadectwo, które trzeba by dać

Powiedz to prościej:

deweloper, episkopat, najniższa

krajowa.

Na koniec ewentualnie

kilka otrzeźwiających makabr:

zastrzelony CEO,

Los Angeles w płomieniach

i może jeszcze jakaś bardziej

zawoalowana groźba; dla przykładu:

że kaszmir też się kulkuje.

Rachunki

spojrzeć wyniośle wskazać palcem

i przemówić

teraz gaz teraz prąd teraz czynsz

i niech się stanie

na kanapie wyciągnięty

bóg starotestamentowy

Ryan Gosling

Życie to nie amerykański film, jak powiedział mi raz

pewien bezdomny, gdy rozmyślałem nad bliskością

chodnikowych płyt.

Trzy esemesy, co uratowały dzień

Właśnie słucham przesłodkiej rozmowy dwóch babć o tym,

że miłość można sobie wymodlić i tak jedna z nich poznała

najpiękniejszego człowieka. Obie są takie malutkie i sobie

szepczą do uszu, jak małe dziewczynki.

A teraz dzielą się krówkami.

Oczywiście po gangstersku, jak narkotykami,

spod rękawa.

SOR na Wołoskiej

Pewnie daleko do rekordu, ale dwadzieścia godzin

to też już raczej coś. Do tego trzeba doliczyć punkty

za styl: to patrzenie w okno (spojrzenie klei i maże),

te reminiscencje (Hubert pierwszy raz przyuważony

w Planie), przemyśliwania (zdążysz na lodzie dostać

odleżyn?), to remiksowanie wiekopomnych kocich

kłótni („Nie odzywaj się do mnie przynajmniej przez

jedno życie”). Żeby się tylko zanadto nie zgarbić. Nie

szarpnąć kroplówką. Jak debiutujący, średnio rozgarnięty

ministrant tymi, rozumiesz, śmiesznymi dzwonkami.

Wiersz, w którym koniec świata

Więc to jest nasza rejterada, nasze nagłe zniknięcie w klasztorze

za siedmioma górami: cypryjski hotel wielki jak meteor, błękitna

opaska na nadgarstku, piña colada jak marskość wątroby,

wieczorami bingo z brytyjskimi emerytami na przepastnym tarasie,

a chwilę później Rod Stewart Tribute – marynarka w panterkę,

spodnie ze skaju. Było pięknie, nie ma co kręcić. Po powrocie

czujemy się permanentnie spóźnieni, jesionka w maju. Kolacje

jadamy przy ognisku, przyglądając się spadającym samolotom.

Tak to się skończy? Tęsknotą za leżakami, lękiem przed wtorkiem?

Przykre, ale są i jaśniejsze momenty, kredki świecowe rozsypane

dookoła. Bo może jednak uda się skolonizować Marsa? Wyobraź sobie

miasto, w którym więcej jest placów niż ulic. Albo chociaż spotkajmy się

w Montauk, jeśli podbiegniemy, może jeszcze zdążymy na pociąg.

Będziemy katalogować materiały, porządkować głowy:

eternit na dach, złoto na później, lateks na szczęście.

Hanna Janczak

Ruch wody

dla Marioli Abkowicz

w kuchni zalega dużo śliwek. przenoszę je z pokoju

do pokoju. ich zapach służy miłości. bo istnieje czas

w którym mam lepkie ręce a potem spokojna idę na miasto.

autobus potem tramwaj. kosmiczna energia

to dziura w swetrze na łokciu. wdech i wydech.

wydaje się że nie istnieje nic prostszego.

na drugiej półkuli komuś pęka serce. ktoś inny trzyma się framugi

i strasznie się boi. z serca wypadają cytryny próbujemy je łapać.

jeden owoc kończy w kałuży inny pod kołami samochodu.

jest nam smutno więc kupujemy batony.

Światło ma nieskończenie wiele zastosowań

i mroczny jest listopad, w którym przyjeżdżam na wulkanizację

do kuzyna Grześka, syna niedawno zmarłego wujka Tadka,

który z buddyjską cierpliwością zmieniał opony i nosił

umierającą ciotkę Grażynę na rękach, gdzie spotykam brata

mojego nieżyjącego ojca Stanisława,

Janka, który ma tak samo wielkie uszy i trochę podobną

głowę, jeżeli patrzeć od tyłu, ale nie da się cały czas

patrzeć na uszy i od tyłu.

kawa

Stół ma ceratę a szklanka tkwi w koszyczku, zaś wujek opowiada

jak dwie godziny oddechem ogrzewał w dłoniach modraszkę

Wyrżnęła łebkiem o maskę samochodu, którą tak beznadziejnie

otworzył

Przed wojną mieszkali tu Niemcy, zostawili dom mojej babci

Jasne, że nie zostawili Po latach ich dzieci albo wnuki

przyjechały Zobaczyć, czegoś szukać

Teraz siedzimy razem i słońce plami podłogę

Weź, mówi wujek i podaje ostatniego pomidora ze szklarni

Zjedz, wyciągnij i ususz pestki Posadź na balkonie

To jedyny gatunek, którego nie ima się zaraza ziemniaczana

Marzec.

Ulubione słowa na dziś: obieg, rykoszet, cyrkiel. A teraz przepraszam,

bo mnie ciśnie i to raczej ujście serca. Wziąć tabletkę? Uzbroić się w parasol?

Myślę o terapeutce, czy nie prościej byłoby ją wymienić na schron

albo latający dywan. Znasz to: pod balkonem dwa psy kłócą się o patyk,

zaś naga kobieta robi z ciała rzeźbę. Mogłabym się gapić godzinami.

W sklepie chciałam mieć wszystko choć niczego nie potrzebowałam.

Dzień pełen strzępów snu. Słońce wilgotne i nie kończy się wyraźnie.

Victor Ficnerski

[jakiekolwiek paliwo dostępne]

miewałem pokoje tak ładne że chciałem je kupić
miewałeś takie [?] nie: a ja nie mam pieniędzy: jedynie zawłaszczenie
przechwycona lotność gibki język poświst w uszach
i ani jednej czystej emocji i ani
jednej osoby która by się nabrała
na moje sumienie i niedeklaratywność głupoty
i ani jednej szczerej nuty: ucho i dwie wątroby
jakiekolwiek paliwo dostępne: następny wiersz będzie o tobie

[przyszła i powiedziała]

nie interesuje mnie Polska ani żadne z was: waszych zwierząt
czyje szczęście trzymasz dzisiaj w dłoni: i kto jest bohaterem
twojego wypoczynku: pamiętasz lato w zębach
jesień w butach [?] nie pamiętam: to widać

przemocowcom

[ ]

i nawet tutaj będą ci mówili: zbierz oko z podłogi on lubi
obrażać psy i ludzi i ludzi-psy: on macza usta
w kobietach i bieżniku: pije i przemawia
w co ledwie chodnikowym stylu

Akku ist leer
pracownik berlińskiego magazynu wierteł

a teraz wymień trzy doświadczenia które opróżniają duszę:
jeden ona jest ładna i jest Niemką: słowem nie będę dwa
człowiekiem: nie będziesz człowiekiem poza trzy
tanie fatałaszki i kuper mewki

[spacer nocny]

odbyłem: kładłem się spać spalony słońcem po obławie
falsetem lub dyszkantem mówiąc: odurzony nie palę
jedynie wąchałem: wąskie lisie alejki
zapach taniej frytury

Sebastian Sokołowski

konsekwencje

byliśmy pierwszym i ostatnim

skrawkiem ziemi na którym

mogło powstać coś z niczego

luksusy stawały się zbędne

obcy mieli nas za ludożerców

kolejne pokolenia stosowały różne techniki

budowlane rzemieślnicze i inne

mniej lub bardziej zaawansowane

młodzi nie poddawali się nie wiedzieli nic

o zabijaniu ani o pierdolonej mikromanii

starzy nie śpiąc nie jedząc gubili wiedzę

o legendarnym początku

wolność

odlany z brązu heros wyglądał jakby przed

chwilą zdeptał świat choć ewidentnie był starym dziadem

oszustwa w tamtych czasach były kosztowne

pomniki i superprodukcje filmowe były dobrymi inwestycjami

(tak uważano) gdy jakimś cudem nadeszła wolność i uzyskano

dostęp do akt okazało się że pierwowzór wcale nie był

taki święty dość szybko znaleźli się naoczni świadkowie

co w mgnieniu oka zaspokoiło żądny sprawiedliwości lud powietrze

jak zawsze było ciężkie wyznawców starego systemu podobno

ogarnął wstyd powoli łączono nowe ze starym powiedzmy

że starano się to robić w nie najgorszym stylu

Warszawa, 16 stycznia 2024

ciemno

przeżyli tylko wielcy

bohaterowie typu rambo

ruch oporu niedobitków

(ze swoją zabawną nazwą)

prowadził wojnę partyzancką

i nie miał żadnych szans

migotania i błyski docierały

z najciemniejszych miejsc

strategia spalonej ziemi

pozwalała na odbicie

jakżeż pożądanych

nienależących

do nikogo terenów

słowiańska mitologia

nasz pierwszy władca który istnieje jedynie w bajkach

lub co najwyżej w przekazywanych ustnie legendach

zmarł na nieuleczalny od zawsze syfilis

w dniu w którym niechlubnie odszedł z tego świata

jego żona wyrwała sobie wszystkie włosy z głowy

i do końca życia była łysa

niemniej jednak właśnie dzięki jej staraniom udało się

sprowadzić z zagranicy armię fachowców

którzy zbudowali piękne miasta w nowo powstałej krainie

aż trudno uwierzyć że niektóre z tych miast istnieją do dziś

Małgorzata Osowiecka-Szczygieł

Duże dzieci, Piotrków Trybunalski

Zatrzymałem bilet trzygodzinny jako dowód rzeczowy:

od zawsze wiedziałem,

że jeździsz do domu przez Łódź.

Matka ostrzegała przed życiem, ale ty swoje:

drewniany łamaniec i przytulanie betonu pod mostem,

emocje, aż brakowało miejsca na tlen.

Twoje graffiti mówiło, jak żyć, i to było proste –

zawsze wygrywało ze słojami z rosołem (zaprocentuje ci, dziecko,

radziła). Żeby upamiętnić, grzebałem pod śniegiem.

Inaczej niż ty. Do dziś czekam,

aż wykiełkują.

O 8:15 oglądałem miasto z fusów

Ten za oknem to na pewno kosmita albo duch.

Torebkę z Wonder Woman mogą mieć tylko oni.

A my lubimy sobie wróżyć, robić zacieki

termosem na sprawdzianach

z jedną poprawną odpowiedzią.

Kochać się długopisami. Podpalać

przerwę w Mordorze na minus pierwszym,

gdy graffiti głosi: „Warszawa – pany.

Miasto wszystkich obcych”.

Piętnastominutowa przerwa nigdy nie była

krótsza niż dzisiaj.

Łukasz Suskiewicz

Balast

Kiedy przywieziono go w nocy do szpitala, miał 2,5 promila. W dzieciństwie rzadko go widywałem – pracował za granicą. Jego jedyną zaletą były słodycze. Nieładnie pachniał. Matka sadzała mnie na jego kolanach. Schodziłem, kiedy przestawał mnie ściskać. Drapał mnie brodą po twarzy. Miał 84 lata i wypijał butelkę wódki dziennie. Całe życie pił i go to nie otępiło. Niczego nie czytał. Nie oglądał telewizji. Wszystko go nudziło. Zaczynał popołudniami. Do tego czasu czekał, jak krokodyl, cierpliwy, zastygły. Spadł ze schodów. Matka powiedziała mi o tym przez telefon. Narobił jej kłopotu – była plama krwi – musiała sprzątać. Wstydziła się przed pielęgniarzami. Odwiedziłem go po trzech dniach. Leżał na neurologii. Facet przy oknie był nieprzytomny, z rozdziawionymi ustami, wdychał, wydychał, jak urządzenie z filmu Lyncha. Pielęgniarka karmiła go łyżką. Powiedziała: niech pan popije kompocikiem. I wlała kompocik do wnętrza oddychającego urządzenia. Miałem dwanaście lat, kiedy ojciec uderzył innego pijaka. Pamiętam miejsce, w którym to się stało, koło przedszkola. Blokowiska budowano jak makiety z klocków, pośrodku szkoła, przedszkole, przychodnia. Ojciec walnął tamtego faceta pięścią. Czterdzieści lat później pamiętam trzask. Nigdy nic nie powiedział na ten temat. Dla niego nic się nie stało – tamten upadł na ziemię. Może nazajutrz już nie pamiętał? A ze mną zostało to na zawsze – człowiek, którego nazywają moim ojcem, bije innych ludzi. Człowiek, którego nazywają moim ojcem, śmierdzi wódką (papierosów nie palił). Człowiek, którego nazywają moim ojcem, nigdy nie powiedział mi nic o sobie. Człowiek, którego nazywają moim ojcem, nigdy nie powiedział mi nic o mnie. Wpadł w szał, kiedy przyniosłem do domu prezerwatywę (nie wiedziałem, co to, byłem dzieckiem). Dał mi ją jakiś facet, koło szkoły, mówiąc, że to balon. Ojciec ciągnął mnie za ramię. Nie nadążałem przebierać nogami. Mówił: pokażesz mi go. Ale tamtego już nie było. Czułem się bardzo winny. Na pierwszym roku studiów, matka powiedziała, że ojciec uważa, że mnie wyleją. Chyba wtedy zauważyłem, że studiuję – gniew jak kauczukowa piłeczka, z nieokiełznaną trajektorią. O promilach powiedziała mi lekarka. Pytałem, dlaczego nie wypisują go na weekend. Patrzyła w dokumentację. Powiedziała: powinien pan bardziej zadbać o ojca… Znowu blokowisko. Miałem piętnaście lat. Przyszedł sąsiad. Powiedział: twój ojciec leży koło śmietnika. Może zamarznąć. Ciągnąłem go po śniegu. Jak sanki. Nie rozglądałem się na boki. Jak pokutnik. Później unikałem tego sąsiada. Lekarka powiedziała, że nie wypisują go, żeby krwiak się wchłonął, zanim wróci do starych nawyków. Miał ładny widok z okna: na park, rzekę, ławki. Jakby nie był w szpitalu, tylko w sanatorium. Leżał w pampersie – facet, który nokautował jednym ciosem – nie chciał jeść, bo wstydził się wysrać przy pielęgniarkach. Obok leżał mężczyzna, który cały czas żartował. Ciągle ktoś do niego przychodził, żona, dzieci, wnuki, i nie kończyły się tematy, gadali i gadali, szeptali sobie szyfry, i wciąż się śmiali, śmiali. Żona tego faceta, wesoła jakbyśmy byli na przyjęciu a nie na neurologii, powiedziała do ojca: od razu pan weselszy, jak syn przyszedł. Przez chwilę myślałem, że z nas kpi. Nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia. Sprawdzałem wiadomości w telefonie. Ci ludzie gadali, kiedy przyszedłem, i gadali, kiedy wychodziłem. Ojciec spytał: co u ciebie? Powiedziałem: nic nowego. Chował butelki przed matką. Jakby fakt, że nie wiedziała, ile wypił, coś zmieniał. 2,5 promila o drugiej w nocy! Ile miał rano, kiedy jechał do sklepu? Czy następnym razem zabije kogoś na przejściu? Gdy wychodziłem, kobieta powiedziała: niech pan odwiedza tatusia.

Miłosz Fleszar

Święto

Gryź sen w tętnicę, dmij aż światło odejdzie

od kości, aż wyspa obróci się nocą do góry.

Te słowa rzucały cień na moje dzieciństwo

jak zachodzące słońce. Bałem się, że ściągnie

za sobą kontury z twarzy mamy (czasem widzę,

gdy faluje w ciemności), że wchłonie kolory

z wymyślnych koszul ojca. Lęk strzela

po trajektorii fajerwerków, rozsadza niebo,

które chce runąć. Odrętwiały w tej myśli

pragnę, by księżyc zerwał się ze sznurka,

wybił w ziemi dziurę, przez którą będziemy

machać kuzynowi z Nowej Zelandii.

Chociaż rewersem zamachu grawitacji

jest chyba wgniecenie kończyn i oczu

do środka; obawa, że zobaczę siebie

od najgorszej możliwej strony.

Na biało

Chcę zrywać skórę z budynków, zaszyć się w ciepłej krtani,

gdzie otuli mnie b-moll i parująca ziemia. To moment,

kiedy czuję tętent kopyt pod moją skórą,

poroża napierające na siebie w tańcu. To wzgórze,

które przerasta mnie od środka, rozrywa płuca,

nadyma serce. Te okazuje się być klatką,

gdzie trzepocze stado. Literuje imię,

pod którym przebiegamy w popłochu.

W dolinie znajdujemy ciszę i spokój.

Na miejscu myślę o tym, jak wydobyć skręt

z błyskawicy, przełożyć go na miękkość

twoich włosów – przeczesać palcami

tajfun. Jestem tylko ciałem,

w którym płoną hektary,

ukrwionym znakiem,

w który wetknięto odrobinę dźwięku.

Kręgosłupem, gdzie zamieszkały

cyfry i kolor. Rozmaż mnie po niebie,

pomaluj na biało.

***

zawiązuję głód u nasady, przenicowana przez światło,

rozlana w koryto, w którym kiedyś skryła się czerwona armia.

myślę o czarnym śniegu na języku, rozpaczy wulkanu.

byłem kontenerem na haku, skłotem dla przegnanych pogan.

dawniej śladem po miejscu, gdzie dało się słyszeć ziewnięcie

eksplozji. bądź prędkością pocisku, ścianą białego dźwięku,

gdy stanę się muzyką — leniwie płynącą w powietrzu.

Kamil Figas

ZWOLNIJ, POPATRZ

Nie powiem niczego nowego, jeżeli stwierdzę, że poetyckim debiutantom jest trudno. Połowy, konkursy na pierwszą książkę, poszukiwanie wydawcy, który nie będzie bał się zaryzykować wydania autora znanego do tej pory co najwyżej z publikacji w czasopismach. Taką drogę przeszedł Miłosz Fleszar, laureat Połowu Biura Literackiego z 2022 roku, a także nominowany do nagrody głównej w XXVIII Ogólnopolskim Konkursie im. Jacka Bierezina, by w końcu w Łodzi odnaleźć dom dla swojej pierwszej książki. Ale dlaczego właściwie zaczynam tę recenzję od krótkiego przybliżenia drogi, przez którą tom musiał przejść, aby mógł ujrzeć światło dzienne? Ponieważ jest to książka o drodze – na co wskazuje już sam tytuł tomu. Droga ta przebiega przez miasto, które nie jest jedynie anturażem, lecz poddanym dogłębnej obserwacji organizmem.

Podmiot liryczny, który opisuje miasto i dziejące się w nim wydarzenia, nie ma w sobie nic ze specyficznej figury nomady. Już bliżej mu do paryskiego flaneura, spokojnie przemierzającego nowoczesne pasaże, przypominające „szklany las” (s. 11), po którym wędrówka powoli staje się udręką, bo miasto przeobraża się w nieprzyjemne miejsce – bagno, w którym musi brodzić. Podmiot Fleszara niczego jednak nie ocenia, nie wartościuje przemian czy kierunku, w którym miasto zmierza. Ogranicza się do krótkich komentarzy, które wypowiada, gdy przystaje na chwilę: Spójrz, jak krzywi się niebo, / kichnięciem rozbiera świątynię. Spowolnienie akcji charakterystyczne jest zresztą dla większości wierszy z tego tomu. Kontrastuje to z codzienną wizją miasta, w którym obrazy czy sytuacje zmieniają się z minuty na minutę, każdy z przechodniów zaś porusza się szybko, często nie zważając na to, co się wokół niego wydarza. Najbardziej pod tym względem wyrazisty jest liryk Inferno clubbing, w którym wraz z podmiotem przenosimy się do klubu tanecznego. W nim czas płynie zwykle w szalonym tempie, uczestnik imprezy zaś, będący często pod wpływem środków odurzających, pamięta jedynie migawki z wieczoru. Tymczasem osoba mówiąca w tekstach Fleszara zwalnia tempo i wycisza muzykę. Ma czas, aby przyjrzeć się wnętrzu kuli dyskotekowej czy ciałom tańczących ludzi, których sylwetki wygięte / w łuki i łuny padają z ciał (s. 10), sprawiają wrażenie, jakby oglądało się aktorów pantomimy, a nie imprezy klubowej.

W tomie zdarzają się jednak momenty, w których akcja przyśpiesza. Jest to jedynie chwilowe przyśpieszenie w obrębie utworu, nigdy coś większego od epizodu Biegniemy gromadą, niosąc świt na skroni, / gdy z kaplic startują jesienne fajerwerki – to zdanie oprócz zdynamizowania wiersza, między innymi poprzez wykorzystanie czasowników „biegniemy” czy „startują”, czego konsekwencją jest wytworzenie pewnych obrazów kojarzonych z ruchem, rozpoczyna moment buntu w jedynym wierszu z tomu, który wyłamuje się z obrazowego opowiadania o rzeczywistości. Proliferacja:

Chcemy wykrzesać z ust tlący się kolor,
wybiec przed szereg z terakoty i zaśpiewać:
borem, lasem, tandarei. Wyczesując płomień:

kroczyć przez pustynię, gasić wapno językiem,
gdy szalę przechylają szron oraz rdza.
Biegniemy gromadą, niosąc świt na skroni,

gdy z kaplic startują jesienne fajerwerki.
Wykręci się kule, napnie bieguny, odnajduje puste

żyły wśród tkanek i nagłe drgnięcia splotu.
Krwiste salwy z mięśni.

Ran jest wiele, ale w domu najwięcej.

Wiersz ten przynosi niewielką zmianę w opisywaniu rzeczywistości. Już po tym utworze tu i ówdzie zaczynają pojawiać się delikatne, ciągle obrazowe i niczego niekomentujące frazy, które a to zahaczają o problemy społeczne (bosy mężczyzna / dłubie w sercu lasu – problem bezdomności), a to przekazują informację o panującym systemie społeczno-gospodarczym (oddech garnituru nad miastem – mowa oczywiście o kapitalizmie).

W parze ze spokojnym obrazowaniem idzie sentymentalizm osoby mówiącej. W sposób sentymentalny spogląda ona zarówno na miłość, jak i na przeszłość. Da się to zauważyć po pierwsze w wierszach onirycznych, takich jak Sen Mahometa, w którym została podjęta próba zarówno rozszyfrowania DNA, co sugeruje czytelnikowi widmowe ujęcie obiektu pożądania (Fleszar ani razu nie podaje cech osobniczych, nawet tak ogólnych jak płeć), po drugie w utworach, w których autor zamyka swoją miłość w przedmiotach: Przetrwa twoja rzęsa w bursztynie, fantomowe usta na suficie. Pisarz, niczym XIX-wieczna paryska burżuazja w tekstach Waltera Benjamina, zbiera po niej pamiątki przypominające pudełka, w których ukryto coś z esencji danej osoby. Pozostaje po niej wszystko, nawet najdrobniejsze ślady obecności, jak wspomniane „fantomowe usta”. W ten właśnie sposób dokonuje się fetyszyzacja obiektów – bo są pamiątką po kimś bliskim. Taka sytuacja dotyczy nie tylko osób, wobec których zadziałał Eros. Wiersz Belfrze, który opowiada o przemijaniu, stanowi również sentymentalną laurkę dla dawnego nauczyciela (nawiązując w warstwie tematycznej do wiersza Herberta Pan od przyrody). „Namaszczony kredą” jest postacią z innego, dawnego życia, osobą wywyższoną, wyidealizowaną.

Miasto w ostatnich latach staje się coraz częściej „bohaterem” tomów poetyckich, zaś miłość od zawsze stanowi jeden z wiodących tematów liryki. Oglądane są one jednak w sposób „turystyczno-fotograficzny” – przejście od jednego elementu, błysk flesza, przejście do elementu drugiego – co skutkuje powierzchownością i powtarzalnością miejskich widoków. Taki sposób spoglądania na miasto – rozumiane jako dzieło sztuki – pozbawia je benjaminowskiej aury, a zatem obywa się bez pewnego, choćby minimalnego oddalenia. Tymczasem dwudziestotrzyletni poeta, dzięki omawianemu już zwolnieniu i uważnemu oglądowi, ponownie wiąże ze sobą czas i miejsce, a co za tym idzie, odzyskuje dla miasta jego indywidualną aurę (jest to zresztą największa zaleta tego tomu). W podobny sposób traktuje sentymentalny eros, zamknięty, jak już wspomniałem, w zindywidualizowanych przedmiotach. Fleszar eksponuje zarówno jego indywidualność jako przedmiotu (dzieła sztuki), jak i jednostkowość doświadczenia, które się za takim przedmiotem kryje, przywracając mu element kultowy.

Wspomniany sentymentalizm pozwala twórczość Miłosza Fleszara umieścić choćby obok twórczości Czesława Miłosza. Miejsce, o którym opowiada Fleszar, podobnie jak Litwa z Doliny Issy, jest nostalgicznie wyciągnięte z zakamarków pamięci. Stosowanie „wygiętych” figur: łuków, elips, okrągłości (zobacz: choćby wspominany już Inferno clubbing), widocznych także w formie graficznej (w postaci zapisu tytułów wierszy „U” i „O”), również łączy poetykę młodego pisarza z poetyką autora Dalszych okolic. Przy czym z powodu zmiany myślenia o poezji po roku ‘89., do które doszło za sprawą m.in Andrzeja Sosnowskiego czy Marcina Świetlickiego, należy zadać pytanie o aktualność i wtórność takiego sposobu ekspresji literackiej. I rzeczywiście, czytając tom Fleszara, nieustannie ma się wrażenie, że to już było, że nad Sekstansem unoszą się krzaczaste brwi noblisty, a w tle zataczając się, lekko przemierza świat Pan Cogito. Czy Fleszar będzie zatem Czesławem naszych czasów? Raczej nie (obym się mylił!). Czy czytanie Sekstansu daje całkiem sporo estetycznego dobra, jak i nieco satysfakcji intelektualnej? Raczej tak. Obierzmy zatem wraz z autorem, lub wbrew niemu, kurs i wkroczmy powolnym krokiem w miasto, spoglądając na nie od wielu stron, nie spodziewając się co prawda ekstatycznej nocnej imprezy na jego ulicach, lecz spokojnej weekendowej wycieczki.

Miłosz Fleszar: Sekstans, SPP oddział w Łodzi/Dom Literatury w Łodzi, Łódź 2024, s. 40.

AUTORKI I AUTORZY NUMERU:

Kamil Galus – poeta, redaktor, animator. Autor czterech książek poetyckich: Trzęsawiska (2017), Zaduch (2019), Iskanie felgi (2021) i Homerun fiesta (2024). Laureat stypendium Fundacji im. Stanisławy Fleszarowej-Muskat (2019). Założyciel i redaktor czasopisma literackiego „Strona Czynna”. Mieszka w Gdańsku.

Karol Płatek – redaktor, recenzent (m.in. „Lampa”, „Fabularie”, „Twórczość”), poeta (m.in. „Pole”, „Afront”, „Helikopter”). W 2024 roku, dzięki wygranej w I Ogólnopolskim Konkursie na Książkę Poetycką FONT, zadebiutował zbiorem wierszy pod tytułem Powolne ruchy roślin. Z Warszawy.

Hanna Janczak – wydała dwa zbiory wierszy Lekki chłód (2015) oraz Jeszcze ciszej (2018). Publikowała w różnych czasopismach literackich. Syn, dwa koty, rower. Mieszka i pracuje we Wrocławiu.

Victor Ficnerski – poeta, prozaik. Autor książek: w tym mieście (2022), Speedrun Pop (2024), [kradłem od wszystkich] (2024).

Sebastian Sokołowski – poeta. Autor tomów Atrapy Dajmoniona (2004), Strefy milczenia i nie (2014) oraz Końcowe odliczania (2018). Mieszka w Warszawie.

Małgorzata Osowiecka-Szczygieł – poetka, psycholożka i wykładowczyni; doktorka nauk społecznych. Naukowo zajmuje się wpływem odbioru poezji na myślenie twórcze. Wydała dwie książki z wierszami: Plama na świecie (2023) oraz Molochy i mola (2024). Mieszka w Sopocie.

Łukasz Suskiewicz – wydał m.in. zbiory opowiadań Zależności, Hotele. Trwają pracę nad wydaniem powieści Kauri. Mieszka w Częstochowie.

Miłosz Fleszar – zadebiutował książką poetycką Sekstans (2024). Nominowany do nagrody głównej w XXVIII konkursie im. Jacka Bierezina. Laureat Połowu poetyckiego w 2022 roku.

Kamil Figas – student filologii polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. Okazjonalnie pisze poezję, którą publikował między innymi w “Zakładzie”, “Epei”, “Fabulariach” czy “Helikopterze”. Jego teksty krytycznoliterackie można przeczytać na stronie “Notatnika Literackiego” i w “Stonerze Polskim”.

Redakcja ÓSMEGO ARKUSZA ODRY:

Krzysztof Śliwka

Kontakt: osmy.arkusz.odra@gmail.com

Projekt

Wydawca