Rozmowy z: TULEYĄ – o praworządności; i KOZIOŁ – o poezji i nauce GAJDZIŃSKI: Szafarz prawej prawicy • PIASECKI: Karski a Rosenbergowie KOMOROWSKI: Chaos polskości • UŚCIŃSKA: Trump i psychiatrzy CARRIÈRE o realizacji Dantona Wajdy • PARYS o swoim Księciu ZYMAN, U. PRZYBOŚ, WOLNY-HAMKAŁO: Wiersze • SANIEWSKI

SPIS TREŚCI 6/2021:  

2 OBYWATEL SĘDZIA Z Igorem Tuleyą rozmawia Magdalena Bajer

8 Piotr Gajdziński: SZAFARZ PRAWEJ PRAWICY

16 Bartosz Kuźniarz: DO ZGUBY WIODĄ ŚMIERTELNYCH RACHUBY

24 Waldemar Piasecki: KARSKI, ROSENBERGOWIE, BERIA

34 Bożena Uścińska: WODZOWIE I PSYCHIATRZY

42 Edward Zyman: W DRODZE

45 SŁOWA, KTÓRE MAJĄ MOC PORUSZANIA SUMIEŃ Z Urszulą Kozioł rozmawia Mariusz Urbanek

53 Urszula Kozioł: Z POCZEKALNI

55 Adam Komorowski: CHAOS POLSKOŚCI

62 Jean-Claude Carrière: O DANTONIE ANDRZEJA WAJDY

69 Mieczysław Orski: MROCZNA BLIŹNIACZKA NA „WYSPIE”

71 Karol Maliszewski: Z RAPTULARZA CZYTELNIKA NOWOŚCI POETYCKICH

74 Uta Przyboś: WIERSZE

76 W LITERATURZE NIE MA „ZA GRUBO” Z Magdaleną Parys rozmawia Mateusz J. Hartwich

80 Leszek Szaruga: WYBIERANIE WOLNOŚCI

86 Agnieszka Wolny-Hamkało: WIERSZE

88 Sławomir Wernikowski: LUKSEMBURG

96 Radosław Wiśniewski: NOTATKI Z UNDERGRUNTU

98 Marek Wołyński: WIERSZE

99 Katarzyna Zahorska: MIKROHISTORIE

104 Jacek Sieradzki: NOWE DEKORACJE

106 Marcin Adamczak: LOVE IS A LOSING GAME

108 Wiesław Saniewski: WOLNY STRZELEC POD NADZOREM

110 Hubert Klimko-Dobrzaniecki: MELDUJĘ POSŁUSZNIE, ŻE JUŻ JESTEM

111 Mirosław Ratajczak: SZTUKA NARRATYWNA

113 Mariusz Urbanek: NOWY NIEŁADNY ŁAD

NAD KSIĄŻKAMI

115 Jarosław Petrowicz: ŚWIĘTO ISTNIENIA

116 Michał Trusewicz: BOGATY JAPOŃCZYK PATRZY NA GÓRĘ FUJI

118 Marta Mizuro: TRZY KROKI W TYŁ

120 Ireneusz Paweł Karolewski: WAHADŁO HISTORII

122 Anna Markowska: JAKUBOWA KSIĘGA O PROTEUSZOWYCH CZASACH

128 W OFICYNIE

129 POCZTÓWKI LITERACKIE KAROLA MALISZEWSKIEGO

130 SYGNAŁY: VAN GOGH W PADWIE, MIODEK O SZURKOWSKIM, „PRZEGLĄD POLITYCZNY”

141 WERNISAŻE

142 INFORMACJE, KOMENTARZE

147 8 Arkusz: NOWA ENERGIA

SZEŚĆDZIESIĘCIOLECIE „ODRY”:  DEGLER, KUBIKOWSKI, GIEŁŻYŃSKI, RUTKIEWICZ, GAWIŃSKI, SUSKIEWICZ, URBANEK KLIMOWICZ: Cenzura w Rosji • IWANOW o Rosji, SOBOL o Ukrainie Piruety Jarosława G. • GRYNBERG: Syberiada Żydów • SZARUGA KRONBERGS • MIKOŁAJEWSKI • CHOJNACKI • WRÓBLEWSKI

SPIS TREŚCI: 3/2021

2 60 LAT „ODRY”

4 Janusz Degler: TAKIE BYŁY POCZĄTKI, CZYLI CO KOMU ZAWDZIĘCZAM

7 Zbigniew Kubikowski: TRADYCJA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

9 Wojciech Giełżyński: „ODRA” PODWÓJNIE WROCŁAWSKA

14 Ignacy Rutkiewicz: CZTERDZIESTOLATKA, CZYLI WROCŁAWSKA „ODRA”

17 WYDZIAŁ PRASY KC PZPR. UWAGI O MIESIĘCZNIKU „ODRA”

23 Tomasz Gawiński: SZUKAMY CIĄGU DALSZEGO

25 Marcin Suskiewicz: „ODRZE” NA ROCZNICĘ

32 Mariusz Urbanek: KRÓTKI KURS HISTORII „ODRY”

36 Mariusz Urbanek: WOLTY I PIRUETY JAROSŁAWA G.

42 Jarosław Mikołajewski: WIERSZE

44 ROSYJSKI AUTOKRATYZM JEST SKAZANY NA PORAŻKĘ Z Nikołajem Iwanowem rozmawia Stanisław Lejda

55 Tadeusz Klimowicz: CENZURA W ROSJI BEZ CENZURY

65 Henryk Grynberg: KSIĄŻKA, KTÓRA PRZYWRACA PAMIĘĆ

71 Leszek Szaruga: O CZYM (NIE) MOŻNA MÓWIĆ

77 Aleksandra Keller: JURIS KRONBERGS – ŁOTEWSKI POETA WOLNOŚCI

81 Juris Kronbergs: WIERSZE

84 O BOHATERACH I WZORACH Z Walentyną Sobol rozmawia Aleksandra Ziółkowska-Boehm

88 Karol Maliszewski: NIEPOTRZEBNI, ŻYWE TRUPY, FANTOMY

91 Roman Chojnacki: CUKROWY GOŁĄB

99 Grzegorz Wróblewski: WIERSZE

101 Krystyna Kuczyńska: KULTURA W CIENIU KORONY

105 Jacek Sieradzki: NIE MA PIGMALIONA

107 Marcin Adamczak: NIEROZWIĄZANE RÓWNANIE

109 Wiesław Saniewski: WOLNY STRZELEC POD NADZOREM

111 Hubert Klimko-Dobrzaniecki: KOŃ BY SIĘ UŚMIAŁ

112 Mirosław Ratajczak: STARE ROCZNIKI

114 Mariusz Urbanek: PORADNIK JUBILEUSZOWY

116 Urszula Kozioł: Z POCZEKALNI

NAD KSIĄŻKAMI

117 Mieczysław Orski: PROSTE HISTORIE

119 Karolina Felberg: KSIĄŻKA DLA ANNY R.

121 Patrycja Cembrzyńska: DZIKA RZECZ RAFAŁA KSIĘŻYKA

123 Izabela Surynt: O POLSKIEJ LITERATURZE POSTKOLONIALNIE

125 Edward Kula: BOZNAŃSKA SPEŁNIONA

133 W OFICYNIE

134 POCZTÓWKI LITERACKIE KAROLA MALISZEWSKIEGO

135 SYGNAŁY: UKRAINY DRZWI DO EUROPY, NIEMIECKA HISTORIA, „PAMIĘTNIK LITERACKI”

141 WERNISAŻE

143 INFORMACJE, KOMENTARZE

147 8 Arkusz: WIOSNA NASZA

Ten tekst ukaże się w „Odrze” na początku przyszłego roku. Będzie wówczas czas na podsumowania, zdumienia, opisywanie odkryć, olśnień i objawień. Ja także chciałem się podzielić z państwem jednym z takich cichych, niewołających zbyt głośno o swoje miejsce, odkryć mijającego roku. Jest to odkrycie, które zarazem wiele mówi o świecie, w jakim żyjemy. Niby to się wie, ale jednak warto sobie przypomnieć. W jakim świecie i w jakim kraju… Bo przywykamy do tego z czasem, tak jak kibice polskiej ligi przywykają do poziomu krajowej piłki, a później przeżywają rozpacz i zawód, gdy polska drużyna ligowa pojedzie zagrać z jakimś klubem europejskim albo, o zgrozo, reprezentacja naszego kraju pojedzie na imprezę światowej czy kontynentalnej rangi i zbierze tradycyjny łomot. No, jak to możliwe, zdają się pytać zawiedzione, pomalowane na narodowe kolory twarze, skoro u nas im wychodziło? Z kolei rzeczy i dzieła naprawdę wybitne często u nas kryją się w cieniu tylko dlatego, że są w jakiś sposób dla wszystkich niewygodne.

I zapewne nikt z czytających te słowa nie wie także o tym, że jest w Polsce taki historyk jak Adam Puławski. Właśnie o nim oraz dziele jego życia, które odkryłem przypadkiem w zeszłym roku, chciałem opowiedzieć. Jedno z tych dzieł to książka, która pierwotnie była pisana jako dysertacja doktorska pod tytułem W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), a drugie, wydana w roku 2018 rzecz o równie długim tytule Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”. Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wielkiej akcji” do powstania w getcie warszawskim. Dwie prace zarazem mrówcze, jak i pionierskie. Trudno w to uwierzyć, że wiele lat po tamtych zdarzeniach takie opracowania, bazujące na wszechstronnej pracy ze źródłami powstały dopiero teraz. W ręce w zeszłym roku wpadła mi druga z książek dużo obszerniejsza od tej pierwszej. Tę pierwszą z kolei musiałem pokątnie ściągnąć w formie PDF, bo nigdzie nie jest już dostępna. I to samo w sobie mówi coś o świecie i kraju, w jakim żyjemy.

Nie mogę pojąć wielu rzeczy związanych z książkami Puławskiego. Na przykład tego, dlaczego książka Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”… została wydana przez lokalne Stowarzyszenie Rocznika Chełmskiego w nakładzie 540 egzemplarzy. Rozumiem to i zarazem tego nie rozumiem. Rozumiem, bo objętość to ponad osiemset stron benedyktyńskiej pracy, odtwarzania krok po kroku dróg kurierów, poszczególnych poczt, ich zawartości, nakreślania kontekstów, ale także stanu świadomości aktorów historycznych wydarzeń. Wyzwanie dla każdego wydawcy. Zwrócić wypada tutaj uwagę na słowo „świadomość”. Adama Puławskiego, jako dobrego historyka, interesuje bowiem nie to, co wiemy teraz, wiele lat po tych wydarzeniach, ale w jaki sposób wtedy ludzie przyswajali wiedzę i zaczynali wierzyć w rzeczy nie do uwierzenia, jak głosił fragment jednego z raportów polskiego podziemia, który dotyczył zagłady polskich Żydów. Praca nad tą książką musiała być mozolna, tak jak i lektura dla człowieka nawet nieco obytego z tematem. Jak wspinaczka na wysoką, stromą górę. Rozumiem zatem, że żaden wydawca większy nie chciał tej książki wydać. Rozumiem też, że ta książka stawia polskiego czytelnika wobec wielu problematycznych kwestii, które zepsuć mu mogą dobre samopoczucie. A na dokładkę niweczy ona – metodą skrawania – wiele mitów, narracji narosłych wokół działań i reakcji polskich władz, tak podziemnych w kraju, jak i emigracyjnych, na Zagładę. Jednak wnioski płynące z prac Puławskiego zasługują na upublicznienie nie mniej od esejów Jana Tomasza Grossa. I nie rozumiem, dlaczego tak się nie stało. Tym bardziej że w przeciwieństwie do ostatnich prac Grossa książka Puławskiego z punktu widzenia poszerzania wiedzy jest nowatorska. Nie tylko proponuje inne spojrzenie na znane fakty, ale w oparciu o dokumenty wskazuje na zupełnie inny ich porządek.

Weźmy najbardziej znany z opisywanych epizod, czyli misję Jana Karskiego. Jak się okazuje, Jan Karski nie tylko nie był jedynym, i nie był pierwszym, ale prawdopodobnie nie był też najważniejszym informatorem, który dostarczył na zachód informacje o mordzie na polskich Żydach. Zanim Karski w końcu listopada 1942 dotarł do Londynu, jego drogę przebyło co najmniej trzech kurierów. Sam „raport Karskiego” jak się okazuje, nie został ani przez Karskiego sporządzony, ani przez niego nie został dostarczony. Karski jako, tak to określano w nomenklaturze podziemia, „żywa płyta gramofonowa” był naocznym świadkiem wydarzeń i jako świadek był ważny, bo uwiarygodniał informacje przesyłane wcześniej, a pochodzące z różnych źródeł. Ale ani jego misja – czym zajmuje się Puławski bardzo szczegółowo – ani późniejsza działalność nie była skoncentrowana na kwestii losu polskich Żydów. Mówił o tym, rozmawiał, ale jako o jednej z wielu kwestii, które interesowały rząd w Londynie i jego rozmówców w rządach innych państw sojuszniczych. Tutaj zaś zaczynała się już polityka, gra na zwłokę albo gra na efekt, na przykład propagandowy. Gra, w której losy społeczności żydowskiej w Polsce były tylko jednym z wielu elementów wykorzystywanym, inkorporowanym do polskiej narracji o wyjątkowości polskiego cierpienia, które miało dawać rządowi emigracyjnemu odpowiednie argumenty w rozgrywkach dyplomatycznych. Opóźniano na przykład publikację jednych wiadomości, żeby nie przykrywać wstrząsającymi wieściami z getta warszawskiego informacji o wyprowadzeniu z ZSRR armii Andersa, międzynarodowej akcji solidarności z cierpiącymi polskimi kobietami. I to pomimo tego, że wiadomo było, iż wysiedlenie Żydów oznaczało ich zagładę.

Podstawowe pytanie brzmi: czy ta książka daje jakieś jasne odpowiedzi na pytania, które z powodu braku odpowiedzi nadal ustawiają nam dyskurs historyczny w Polsce?

Uczciwa odpowiedź musi brzmieć, że i tak, i nie. Ponieważ Puławski jest też w swoich publikacjach historykiem, a nie publicystą. Pokazuje zatem splot niesprzyjających okoliczności, w jakich musiał działać rząd w Londynie, ale też tzw. „Kraj”. Łączność między Londynem a tzw. „Krajem” była przygodna, rwała się, odbiór depesz często był zakłócony, a depesze rozszyfrowywano nierzadko z błędami. Tak stało się z pierwszą odebraną przez Londyn depeszą od Stefana Korbońskiego, z lata 1942 roku, z której na skutek błędu szyfranta wynikało, że Niemcy wywieźli z getta warszawskiego 6 tysięcy mieszkańców, a nie – że wywożą ich regularnie po 6 tysięcy dziennie. Puławski pokazuje też, że polski rząd nie chciał uchodzić ani za filosemicki – bo istniała silna opozycja wewnętrzna, a w Radzie Narodowej zasiadali także endecy – ani za antysemicki, gdyż w tej samej radzie zasiadali politycy żydowscy. Trudno było balansować między tymi dwoma punktami wobec zbrodni niemającej analogii w dziejach. I trzeba wziąć jeszcze pod uwagę, że rok 1942 to wbrew obiegowej opinii także czas, kiedy poza działającymi jak obcy w obcym kraju partyzantami sowieckimi podziemie nie dysponuje jeszcze większym potencjałem militarnym.

Ale nie jest lektura jakoś bardzo uspokajająca dla polskich sumień. W niemal żadnym raporcie, artykule prasy podziemnej, odezwie nikt nie odwołuje się do wspólnoty obywatelskiej z mordowanymi. Często mord na Żydach staje się tylko tłem dla wywodów na temat tego, co i jak powinni robić Polacy. Brakuje jasnego komunikatu rządu z Londynu lub rozkazu KG AK lub Kierownictwa Walki Cywilnej, który by nakazywał Polakom niesienie pomocy żydowskim współobywatelom. Albo takiego, który by potępiał udział przedstawicieli narodu polskiego w grabieniu mienia żydowskich współobywateli. Do wyroków na szmalcowników czy powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota” doszło za późno, na przełomie 1942 i 1943 roku, kiedy większość polskich Żydów już nie żyła.

4.

Książki Adama Puławskiego nie tylko powinny być przyswojone przez polski świat akademicki, ale po prostu powinny zostać spopularyzowane, powinno się o nich dyskutować na łamach głównych dzienników i tygodników opinii, a zawarte w nich ustalenia powinny wejść do programu nauczania kursu historii szkół powszechnych. Nie mam co do tego najmniejszych wątpliwości. Adam Puławski dzień zaczyna do picia kawy w swoim domu, i to nie dlatego, że może sobie na to pozwolić dzięki sutemu stypendium, ale dlatego, że nie ma innych zajęć. Nie ma dla niego pracy w Polsce. I to jest jedna z rzeczy nie do uwierzenia. I wiele mówi o świecie i kraju, w którym żyjemy.

Radosław Wiśniewski

Miesięcznik Odra do czytania w wersji elektronicznej na www.e-kiosk.pl i www.nexto.pl

„Odra” to pismo wydawane przez Instytut Książki i Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu. Ukazuje się od 1961 roku. W latach 70. pismo zaskarbiło sobie uznanie odkrywaniem „białych plam” najnowszej historii (przez m.in. K. Moczarskiego, H. Krall), tocząc często boje z cenzurą; obecnie kontynuuje zainteresowanie różnymi meandrami historii i kultury.

E-KIOSK

NEXTO.PL

CZY EUROPĘ TRZEBA WYMYŚLIĆ NA NOWO?: BACHMANN, CHMIELEWSKI, JONAS, ORZECHOWSKI,
SURDYKOWSKI, LEJDA i CESARZ • WANIEK: V. BRAUN BECKER: Sprawiedliwość dla Handkego • HANDKE • MUNCH CZERNIAWSKI: Wiersze • Pisarze w czasach zarazy • Filmy w Gdyni

SPIS TREŚCI:

2 Adam Chmielewski: FORTECA PRAW CZŁOWIEKA

10 Klaus Bachmann: NA PERYFERIACH UNIJNY BUDYNEK TRZESZCZY W SZWACH

17 Jerzy Surdykowski: OPOWIEŚĆ EUROPEJSKA

24 Marek Orzechowski: KRÓLIK Z KAPELUSZA, CZYLI WASZA UNIA, NASZA POLSKA

30 Andrzej Jonas: IN STATU NASCENDI

31 UNIA NIE MOŻE BYĆ INSTRUMENTEM JEDNEGO PAŃSTWA Ze Zbigniewem Cesarzem rozmawia Stanisław Lejda

39 Utz Rachowski: RÓŻEWICZ I INNE WIERSZE

41 Artur Becker: SPRAWIEDLIWOŚĆ DLA PISARZA

49 Viktor Grotowicz: NOBLISTA W AMOKU

50 Peter Handke: WIELKI UPADEK

58 Henryk Waniek: VOLKER BRAUN – TEATR Z TEATRU

61 Jacek Gutorow: POETA Z WIEŻY

63 Piotr Michałowski: LIRYKA WOBEC RODO I KRYTYKA JAKO DONOS

68 Adam Czerniawski: WIERSZE

71 Bogdan Czaykowski: WŁASNE OBLICZE ADAMA CZERNIAWSKIEGO

73 Adam Czerniawski: KOMENTARZ

75 Edward Zyman: HOW DO YOU SPELL YOUR NAME?

77 Bogusława Latawiec: WIERSZE

79 Jędrzej Soliński: NIEOPOWIEDZIANE

84 Mieczysław Orski: PISARZE W CZASACH ZARAZY

86 Maria Malatyńska: W GDYNI CZYLI WSZĘDZIE

89 Jacek Sieradzki: MIECZ NAD TEATREM

91 Janina Januszewska-Skreiberg: DZIEŁO MUNCHA A COVID-19

94 Katarzyna Zahorska: ZA DUŻO, ZA MAŁO

99 Marcin Adamczak: WIELKI SEN

101 Hubert Klimko-Dobrzaniecki: FILOZOFIA PO GÓRALSKU

102 Wiesław Saniewski: WOLNY STRZELEC POD NADZOREM

104 Mirosław Ratajczak: CZASEM FRAGMENT

106 Mariusz Urbanek: W KOLEJCE PO SZCZEPIONKĘ

108 Urszula Kozioł: Z POCZEKALNI

NAD KSIĄŻKAMI

110 Jan Belcik: ONI SWOJE, A JA SWOJE

111 Jarosław Petrowicz: BYĆ CHŁOPCEM – BEZCENNE

113 Marta Mizuro: ZNACIE TO POSŁUCHAJCIE

115 Agnieszka Sabor: JAK ZOSTALIŚMY WSCHODEM

117 Agnieszka Sroczyńska Kostuch: DUCHY DOMU PRZY IWICKIEJ 8A

118 Kamila Dzika-Jurek: CICHE PRZEŁOMY

123 W OFICYNIE

124 POCZTÓWKI LITERACKIE KAROLA MALISZEWSKIEGO

125 SYGNAŁY: O PANDEMII W BARCELONIE, WILHELM PRZECZEK, CODEX MANESSE

131 WERNISAŻE

133 INFORMACJE, KOMENTARZE

135 8 Arkusz: AWANTURNICZA AWANGARDOWOŚĆ