Sztuka idzie na wolność / Art Breaks Free

SZTUKA IDZIE NA WOLNOŚĆ. Sztuka w PRL, CSRS i WRL w latach 80. XX wieku
ART BREAKS FREE. Art in the PRL, CSRS and WRL in the 1980s.

Pod redakcją Igora Wójcika 

Współredakcja: Agnieszka Chodysz-Foryś
Współpraca: Juraj Čarný, Richard Drury, Ábel Kónya, Marek Sobczyk
Autorzy tekstów: Kata Balázs-Eszter i Ágnes Szabó, Juraj Čarný, Jolanta Ciesielska, Richard Drury, Josef Hlaváček, Mirosław Jasiński, Ábel Kónya, Piotr Lisowski, Zsolt Petranyi, Mira Sikorová-Putišová, Marek Sobczyk, Igor Wójcik

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz z Budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego
Patronat honorowy: Cezary Przybylski – Marszałek Województwa Dolnośląskiego

       Zbiorowa publikacja Sztuka idzie na wolność podejmuje się analizy i konfrontacji bezprecedensowego zjawiska, jakim była niezależna kultura w latach 80. w krajach Europy Środkowej. Wychodząc od pojęcia wolności nakreśla procesy zachodzące w tkance społecznej i artystycznej Polski, Czechosłowacji i Węgier, przeobrażania się sztuki wobec przemocy ówczesnych reżimów. Jak pisze Igor Wójcik: nadrzędnymi postulatami walczących stały się ludzka godność oraz respektowanie prawa każdego człowieka do wolności. Sztuka stanęła na barykadach w obronie tych wartości.
       Wspólne doświadczenie komunizmu, bliskość granic i usytuowanie na obrzeżach Europy, zarówno tej gospodarczej jak i kulturowej, stają się tu punktem wyjścia do rozmowy o kluczowych momentach w historii tego regionu, w których przekraczane były granice konformizmu, a sztuka stawała się najważniejszym i najskuteczniejszym mechanizmem w wywalczaniu wolności. Wyróżnione w tytule ramy czasowe lat 80. są niejednokrotnie świadomie poszerzane. Okres ten był w części mieszanką postaw postawangardowych wywodzących się z lat 60. czy 70. i tylko poprzez obserwację procesu kształtowania się tego organicznego zjawiska mamy szansę na jego zrozumienie. Z drugiej strony zaś wiele zjawisk i procesów w sztuce współczesnej i wokół niej zdarzało się wówczas po raz pierwszy.
       Mirosław Jasiński szkicuje resume tego etapu dziejowego: …na Węgrzech po 1974 r. następuje stopniowo nasilenie tendencji w kierunku wprzęgania sztuki w służbę propagandy i realizacji swoistego neosocrealizmu, w Polsce swoistą odmianę przynosi rewolucja Solidarności, zaś w Czechosłowacji stało się to najwcześniej, w tzw. epoce normalizacji po zgnieceniu praskiej wiosny, gdzie podstawowym kryterium akceptacji staje się osobiste zaangażowanie i lojalność wobec reżimu normalizacyjnego. W tym sensie lata 1970–1983 stają się czasem wysoce depresyjnym. Spora liczba osób opuszcza kraj, większość eksperymentalnych przejawów sztuki schodzi do poziomu wewnętrznej emigracji. W niszowych akcjach objawiają się nowi twórcy młodszej generacji, którzy dołączyli do znanych autorów, np. Magdalena Jetelová, Ivan Kafka, Jiři Sozanský, Kurt Gebauer, Čestmir Suška czy Václav Stratil. Równocześnie rozwijają się w dwóch kierunkach fenomeny sztuki figuratywnej – z jednej strony pod postacią „czeskiej groteski” (mającej odniesienia także w literaturze i sztuce filmowej), na której czele stoją Jiři Sopko, Jiři Naceradsky, Karel Nepraš, a z młodych Michael Rittstein, Jaroslav Rona, Sztuka wyszehradzka, czyli na cztery babka wróżyła Vladimir Kokolia i inni, a z drugiej nowsze prądy tej sztuki reprezentuje odwołująca się do nowej ekspresji, znaku, parafrazy mitów, archetypów i humoru powstała w 1987 r. grupa Twardogłowych (Jiři David, František Skála, Michal Gabriel, Stanislav Diviš, Čestmir Suška, Petr Nikl, Stefan Milkov, Zdeněk Lhotský). Powstanie Twardogłowych koresponduje z wcześniejszymi przejawami polskiej Nowej Ekspresji – Zbigniew M. Dowgiałło, Gruppa (Paweł Kowalewski, Marek Sobczyk, Ryszard Grzyb, Jarosław Modzelewski, gdański Totart, wrocławski Luxus (Paweł i Bożena Jarodzcy, Ewa Ciepielewska, Jerzy Kosałka, Jacek Ponton, bracia Głuszkowie, Piotr Gusta) wraz z indywidualnościami typu Eugeniusz Minciel czy Zdzisław Nitka. Cały ten ruch w pewnej mierze był nową odsłoną, ale też i opozycją dla tworzącej od końca lat 60. na marginesie ruchów konstruktywistyczno-konceptualnych tendencji figuratywnej –– grup Wprost, Oneiron, nowych realistów, hiperrealistów po wybitnych indywidualistów, np. Jerzego Dudę-Gracza, Zdzisława Beksińskiego czy Edwarda Dwurnika, a także liczące się od końca lat 50. środowisko polskiej szkoły plakatu (Alfred Lenica, Henryk Tomaszewski i inni). Od 1983 r. zawiązuje się też grupa artystów określanych później w sztuce węgierskiej jako Nowa Wrażliwość (Laszlo Feher, Ákos Birkás oraz teoretyk Lóránd Hegyi), mająca podobne artystyczne odniesienia, jak ich krewniacy z Polski i Czechosłowacji i tak jak tamci wpisująca się w szerszy ruch Nowej Ekspresji, Neue Malarei czy Transawangardy.
       O ile w Polsce okres ten doczekał się wielu pogłębionych analiz w postaci licznych projektów wystawienniczych jak i publikacji (wspomnieć tu należy choćby wystawy „Zarekwirowano”, „Republika Bananowa. Nowa Ekspresja lat 80.”, „Mógłbym żyć w Afryce”, „Nowa Ekspresja. 20 lat”, publikacje takie jak „Agorafilia. Sztuka i demokracja w postkomunistycznej Europie” Piotra Piotrowskiego, „Transformacja. Sztuka w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku Andrzeja Szczerskiego, „Republika Bananowa. Nowa Ekspresja lat 80.” i „Suplementy do Sztuki lat 80.” Jolanty Ciesielskiej, „Odrzucone dziedzictwo. O sztuce polskiej lat 80.” Karola Sienkiewicza, czy wydana ostatnio książka Jakuba Banasiaka „Proteuszowe czasy. Rozpad państwowego systemu sztuki 1982–1993. Stan wojenny, druga odwilż̇, transformacja ustrojowa”), o tyle zmiany na czechosłowackiej i węgierskiej scenie artystycznej lat 80., jak wspominają autorzy tekstów, wciąż wymagają pracy badawczej.
       Nasza książka nie tylko zadaje pytania o tożsamość sztuki Europy Środkowej, jej miejsce w kontekście międzynarodowym i o grunt, który sztuka lat 80. stworzyła dla sztuki współczesnej,ale w wielu przypadkach dość uważnie opisuje fenomen tamtych lat. Kończąc swój tekst Richard Drury pointuje: Wolność jest w pełni wolnością tylko wtedy, gdy pamięć pozostaje jasna.

——–
Teksty:
Mirosław Jasiński. Sztuka wyszehradzka, czyli na cztery babka wróżyła
Igor Wójcik. O potrzebie wolności. Polscy artyści wobec totalitarnego reżimu lat 80. XX wieku
Jolanta Ciesielska. Galerie i miejsca działania środowisk alternatywnych w Polsce w latach 80. XX wieku
Richard Drury. Opuszczając peryskop, wychodząc z okopów. Sztuka czeska lat 80. XX wieku
Juraj Čarny. Lata osiemdziesiąte XX wieku
Mira Sikorová-Putišová. Sztuka lat osiemdziesiątych XX w. przez pryzmat intermediów
Ábel Kónya. Przedsionek wolności. O procesach w sztuce węgierskiej lat osiemdziesiątych XX wieku
Kata Balázs-Eszter i Ágnes Szabó. Węgierscy uczestnicy sekcji performance na wystawie documenta 8 w 1987 roku
Zsolt Petrányi. Skąd wieje wiatr – propozycja zbliżenia się do odpowiedzi na pytanie, jakie relacje zachodziły między muzyką a sztuką na Węgrzech we wczesnych latach 80.
Piotr Lisowski. Wznosząc się ku aniołom. Nihilizm metafizyczny w polskiej sztuce lat 80. XX wieku na przykładzie grupy Nihilistyczny Alians Orgiastyczny Sternenhoch
Josef Hlaváček. List do wyimaginowanego odwiedzającego wystawę sztuki współczesnej
Marek Sobczyk. Osiemdziesiąt lat osiemdziesiątych.
O kobietach w sztuce lat osiemdziesiątych. Kobiecość jako argument. Rozmowa Marka Sobczyka z Joanną Kiliszek
Budować. Rozmowa Marka Sobczyka z Grzegorzem Klamanem
Nikt nie wie jak wyglądały lata osiemdziesiąte… Dwie rozmowy Marka Sobczyka z Jarosławem Modzelewskim