Sztuka idzie na wolność / Art Breaks Free
SZTUKA IDZIE NA WOLNOŚĆ. Sztuka w PRL, CSRS i WRL w latach 80. XX wieku
ART BREAKS FREE. Art in the PRL, CSRS and WRL in the 1980s.
Pod redakcją
Igora Wójcika
Współredakcja
Agnieszka Chodysz-Foryś
Współpraca
Juraj Čarný, Richard Drury, Ábel Kónya, Andrzej Mazur, Marek Sobczyk
Autorzy tekstów:
Kata Balázs, Eszter Ágnes Szabó, Juraj Čarný, Jolanta Ciesielska, Richard Drury, Josef Hlaváček, Mirosław Jasiński, Ábel Kónya, Piotr Lisowski, Zsolt Petrányi, Mira Sikorová-Putišová, Marek Sobczyk, Igor Wójcik
Projekt
Daria Malicka
Skład i łamanie
Monika Aleksandrowicz
Korekta graficzna książki
Piotr Masny
Przygotowanie zdjęć do druku
Justyna Fedec
Przekład
Olga Drenda, Richard Drury, Katarzyna Dudzic, Tomasz Grabiński, Marek Grzybowski, Eva Pázmányová, Zoltán Tóth, Áron Zöldy
Korekta tekstów w języku polskim
Maciej Szłapka
Korekta tekstów w języku angielskim
Richard Drury
Wydawca: Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu – Instytucja Kultury Samorządu Województwa Dolnośląskiego
Druk: Drukarnia JAKS
ISBN 978-83-65892-76-8 (miękka oprawa)
ISBN 978-83-65892-78-2 (twarda oprawa)
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz z Budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego
Patronat honorowy: Cezary Przybylski – Marszałek Województwa Dolnośląskiego
Zbiorowa publikacja Sztuka idzie na wolność podejmuje się analizy i konfrontacji bezprecedensowego zjawiska, jakim była niezależna kultura w latach 80. w krajach Europy Środkowej. Wychodząc od pojęcia wolności nakreśla procesy zachodzące w tkance społecznej i artystycznej Polski, Czechosłowacji i Węgier, przeobrażania się sztuki wobec przemocy ówczesnych reżimów. Jak pisze Igor Wójcik: nadrzędnymi postulatami walczących stały się ludzka godność oraz respektowanie prawa każdego człowieka do wolności. Sztuka stanęła na barykadach w obronie tych wartości.
Wspólne doświadczenie komunizmu, bliskość granic i usytuowanie na obrzeżach Europy, zarówno tej gospodarczej jak i kulturowej, stają się tu punktem wyjścia do rozmowy o kluczowych momentach w historii tego regionu, w których przekraczane były granice konformizmu, a sztuka stawała się najważniejszym i najskuteczniejszym mechanizmem w wywalczaniu wolności. Wyróżnione w tytule ramy czasowe lat 80. są niejednokrotnie świadomie poszerzane. Okres ten był w części mieszanką postaw postawangardowych wywodzących się z lat 60. czy 70. i tylko poprzez obserwację procesu kształtowania się tego organicznego zjawiska mamy szansę na jego zrozumienie. Z drugiej strony zaś wiele zjawisk i procesów w sztuce współczesnej i wokół niej zdarzało się wówczas po raz pierwszy.
Mirosław Jasiński szkicuje resume tego etapu dziejowego: …na Węgrzech po 1974 r. następuje stopniowo nasilenie tendencji w kierunku wprzęgania sztuki w służbę propagandy i realizacji swoistego neosocrealizmu, w Polsce swoistą odmianę przynosi rewolucja Solidarności, zaś w Czechosłowacji stało się to najwcześniej, w tzw. epoce normalizacji po zgnieceniu praskiej wiosny, gdzie podstawowym kryterium akceptacji staje się osobiste zaangażowanie i lojalność wobec reżimu normalizacyjnego. W tym sensie lata 1970–1983 stają się czasem wysoce depresyjnym. Spora liczba osób opuszcza kraj, większość eksperymentalnych przejawów sztuki schodzi do poziomu wewnętrznej emigracji. W niszowych akcjach objawiają się nowi twórcy młodszej generacji, którzy dołączyli do znanych autorów, np. Magdalena Jetelová, Ivan Kafka, Jiři Sozanský, Kurt Gebauer, Čestmir Suška czy Václav Stratil. Równocześnie rozwijają się w dwóch kierunkach fenomeny sztuki figuratywnej – z jednej strony pod postacią „czeskiej groteski” (mającej odniesienia także w literaturze i sztuce filmowej), na której czele stoją Jiři Sopko, Jiři Naceradsky, Karel Nepraš, a z młodych Michael Rittstein, Jaroslav Rona, Sztuka wyszehradzka, czyli na cztery babka wróżyła Vladimir Kokolia i inni, a z drugiej nowsze prądy tej sztuki reprezentuje odwołująca się do nowej ekspresji, znaku, parafrazy mitów, archetypów i humoru powstała w 1987 r. grupa Twardogłowych (Jiři David, František Skála, Michal Gabriel, Stanislav Diviš, Čestmir Suška, Petr Nikl, Stefan Milkov, Zdeněk Lhotský). Powstanie Twardogłowych koresponduje z wcześniejszymi przejawami polskiej Nowej Ekspresji – Zbigniew M. Dowgiałło, Gruppa (Paweł Kowalewski, Marek Sobczyk, Ryszard Grzyb, Jarosław Modzelewski, gdański Totart, wrocławski Luxus (Paweł i Bożena Jarodzcy, Ewa Ciepielewska, Jerzy Kosałka, Jacek Ponton, bracia Głuszkowie, Piotr Gusta) wraz z indywidualnościami typu Eugeniusz Minciel czy Zdzisław Nitka. Cały ten ruch w pewnej mierze był nową odsłoną, ale też i opozycją dla tworzącej od końca lat 60. na marginesie ruchów konstruktywistyczno-konceptualnych tendencji figuratywnej –– grup Wprost, Oneiron, nowych realistów, hiperrealistów po wybitnych indywidualistów, np. Jerzego Dudę-Gracza, Zdzisława Beksińskiego czy Edwarda Dwurnika, a także liczące się od końca lat 50. środowisko polskiej szkoły plakatu (Alfred Lenica, Henryk Tomaszewski i inni). Od 1983 r. zawiązuje się też grupa artystów określanych później w sztuce węgierskiej jako Nowa Wrażliwość (Laszlo Feher, Ákos Birkás oraz teoretyk Lóránd Hegyi), mająca podobne artystyczne odniesienia, jak ich krewniacy z Polski i Czechosłowacji i tak jak tamci wpisująca się w szerszy ruch Nowej Ekspresji, Neue Malarei czy Transawangardy.
O ile w Polsce okres ten doczekał się wielu pogłębionych analiz w postaci licznych projektów wystawienniczych jak i publikacji (wspomnieć tu należy choćby wystawy „Zarekwirowano”, „Republika Bananowa. Nowa Ekspresja lat 80.”, „Mógłbym żyć w Afryce”, „Nowa Ekspresja. 20 lat”, publikacje takie jak „Agorafilia. Sztuka i demokracja w postkomunistycznej Europie” Piotra Piotrowskiego, „Transformacja. Sztuka w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku Andrzeja Szczerskiego, „Republika Bananowa. Nowa Ekspresja lat 80.” i „Suplementy do Sztuki lat 80.” Jolanty Ciesielskiej, „Odrzucone dziedzictwo. O sztuce polskiej lat 80.” Karola Sienkiewicza, czy wydana ostatnio książka Jakuba Banasiaka „Proteuszowe czasy. Rozpad państwowego systemu sztuki 1982–1993. Stan wojenny, druga odwilż̇, transformacja ustrojowa”), o tyle zmiany na czechosłowackiej i węgierskiej scenie artystycznej lat 80., jak wspominają autorzy tekstów, wciąż wymagają pracy badawczej.
Nasza książka nie tylko zadaje pytania o tożsamość sztuki Europy Środkowej, jej miejsce w kontekście międzynarodowym i o grunt, który sztuka lat 80. stworzyła dla sztuki współczesnej,ale w wielu przypadkach dość uważnie opisuje fenomen tamtych lat. Kończąc swój tekst Richard Drury pointuje: Wolność jest w pełni wolnością tylko wtedy, gdy pamięć pozostaje jasna.
——–
Teksty:
Mirosław Jasiński. Sztuka wyszehradzka, czyli na cztery babka wróżyła
Igor Wójcik. O potrzebie wolności. Polscy artyści wobec totalitarnego reżimu lat 80. XX wieku
Jolanta Ciesielska. Galerie i miejsca działania środowisk alternatywnych w Polsce w latach 80. XX wieku
Richard Drury. Opuszczając peryskop, wychodząc z okopów. Sztuka czeska lat 80. XX wieku
Juraj Čarny. Lata osiemdziesiąte XX wieku
Mira Sikorová-Putišová. Sztuka lat osiemdziesiątych XX w. przez pryzmat intermediów
Ábel Kónya. Przedsionek wolności. O procesach w sztuce węgierskiej lat osiemdziesiątych XX wieku
Kata Balázs-Eszter i Ágnes Szabó. Węgierscy uczestnicy sekcji performance na wystawie documenta 8 w 1987 roku
Zsolt Petrányi. Skąd wieje wiatr – propozycja zbliżenia się do odpowiedzi na pytanie, jakie relacje zachodziły między muzyką a sztuką na Węgrzech we wczesnych latach 80.
Piotr Lisowski. Wznosząc się ku aniołom. Nihilizm metafizyczny w polskiej sztuce lat 80. XX wieku na przykładzie grupy Nihilistyczny Alians Orgiastyczny Sternenhoch
Josef Hlaváček. List do wyimaginowanego odwiedzającego wystawę sztuki współczesnej
Marek Sobczyk. Osiemdziesiąt lat osiemdziesiątych.
O kobietach w sztuce lat osiemdziesiątych. Kobiecość jako argument. Rozmowa Marka Sobczyka z Joanną Kiliszek
Budować. Rozmowa Marka Sobczyka z Grzegorzem Klamanem
Nikt nie wie jak wyglądały lata osiemdziesiąte… Dwie rozmowy Marka Sobczyka z Jarosławem Modzelewskim
