Udostępnij:

Dodano:

22.01.2018 13:27

1/2018: Zygmunt Bauman i Aleksandra Kania. ZACHÓD CHYLI SIĘ KU UPADKOWI

 

Zygmunt Bauman i Aleksandra Kania

ZACHÓD CHYLI SIĘ KU UPADKOWI

 

Aleksandra Kania: W debatach na temat kryzysu zachodniej cywilizacji pojęcie „cywilizacji” przywoływane jest w wielu zmiennych znaczeniach. Z etymologicznego punktu widzenia termin pochodzi od łacińskich słów civitas (miasto, państwo, społeczność), civis (obywatel), civilis (dotyczący obywateli). Został wprowadzony do społecznej myśli w drugiej połowie XVIII wieku dla opisania zaawansowanego stadium rozwoju społeczeństwa albo procesu, w którym dane społeczeństwo osiąga zaawansowaną fazę, w której charakteryzuje się złożoną i scentralizowaną strukturą, zurbanizowaną i warstwową. Chociaż w oświeceniu dominowało domniemanie wyższości świata cywilizowanego nad prymitywnymi czy barbarzyńskimi formami życia społecznego, to już w tamtej epoce istniała pewna ambiwalentność w ocenie rozwoju cywilizacyjnego (w szczególności jeśli chodzi o różnicę między jego aspektami materialnymi i etycznymi czy ewolucję kulturową). Mówienie o „cywilizacjach” w liczbie mnogiej stało się powszechne dopiero w XX wieku, zwłaszcza w kontekście zapowiadanego Zderzenia cywilizacji (Samuel Huntington, 1996). Wyjaśnienia i prognozy dotyczące upadku cywilizacji koncentrowały się na współzawodnictwie, wojnach, konfliktach, zmiennych kolejach losu, sprzecznościach, napięciach czy wewnętrznych cyklach rozwoju.

Zygmunt Bauman: Trzeba też zauważyć, że również Zygmunt Freud uważał za niepotrzebne, wręcz zbędne używanie rzeczownika „cywilizacja”, zresztą nader często obecnego w jego własnych tekstach socjologicznych, razem z przymiotnikiem zdradzającym, jaką cywilizację miał na myśli. Używał tego rzeczownika w liczbie pojedynczej, pośrednio stwierdzając w ten sposób istnienie jednej tylko, zachodniej cywilizacji − wpisując się tym samym w większościowy nurt europejskiej mentalności tamtej epoki, wedle którego dodanie terminu „zachodnia” byłoby redundantne − oraz fakt, że właśnie ta pojedynczość odróżnia Zachód od reszty świata.

Syntetyzując i upraszczając nieco historię pojęcia „cywilizacji”, a w szczególności „cywilizacji zachodniej” − która przygotowała teren dla obecnego „zmierzchu Zachodu”, zrodzonego z obaw co jakiś czas kulminujących w wybuchu paniki wobec zbliżającego się „końca świata” − możemy wyróżnić w niej trzy kamienie milowe. Pierwszy z nich to zawarty w 1648 roku pokój westfalski, wynegocjowany przez wysłanników dynastii panujących na ziemiach Europy Zachodniej, zgromadzonych w Münster i Osnabrück w celu wypracowania formuły, która by położyła kres trwającym od kilkudziesięciu lat okrutnym i wyniszczającym wojnom religijnym okresu postreformacji. Owocem i trwałym dziedzictwem tego zgromadzenia była zasada Cuius regio, eius religio (którą w uproszczeniu, ale prawidłowo, zmierzając prosto do sedna problemu, można streścić tak: „władca kraju decyduje, którego z dostępnych bogów mieszkańcy tego terytorium mają kochać i słuchać”). Krótko mówiąc, westfalska formuła wprowadziła zasadę terytorialnej suwerenności organizmów politycznych. Drugi kamień milowy: w 1755 roku Lizbona, będąca wówczas jednym z najbardziej podziwianych, wzbudzających zazdrość, kwitnących ośrodków gospodarczych, intelektualnych i politycznych w Europie, została dotknięta potrójną katastrofą naturalną: trzęsieniem ziemi, pożarem i niesłychanej gwałtowności powodzią. Ta seria klęsk następujących jedna tuż po drugiej niemal zmiotła miasto z powierzchni ziemi. Reakcje na to wydarzenie ludzi światłych i większości opinii publicznej były zarówno natychmiastowe, jak i mocne, wręcz radykalne w sensie docierania do źródła problemu, do sedna sprawy (por. wł. radice, łac. Radix – „korzeń”): natury – działającej według boskiego planu i, jak się okazało, ślepej, głuchej, beztroskiej, całkowicie obojętnej na rozum, sprawiedliwość, rozróżnienie między tym, co słuszne, i tym, co niesłuszne – nie należy dłużej pozostawiać jej własnemu losowi i jej własnej logice (czy raczej brakowi logiki), ale trzeba przekazać ją w ludzkie ręce: to człowiek powinien nią gospodarować. Pod tym nowym zarządem „istnienie” rzeczy i działań nie będzie już wystarczającym powodem „konieczności ich istnienia”. Ludzie mają prawo (i obowiązek) narzucać i zmieniać status quo rzeczy. Trzecim etapem była Wiosna Ludów 1848 roku. Seria coraz mocniejszych wstrząsów w całej Europie zmodyfikowała ludzkie kierownictwo światowych spraw, które przeszło z rąk królów, książąt i innych oświeconych despotów w ręce mas, teraz nazywanych narodami. Formuła Cuius regio, eius religio po zastąpieniu słowa religio słowem natio objawiła się w przeniesieniu regio do świeżo wyzwolonego (przez przezornie uświadomionych monarchów) peuple i została rozdysponowana w celu służenia nowoczesnemu narodowi, państwu i budowie państwa narodowego. Tak przedefiniowana formuła została przeszczepiona na inne kontynenty, proklamowana – w postaci prawa narodów do samostanowienia o własnym losie – na konferencji pokojowej w Paryżu (1919‒1920) jako uniwersalna zasada współżycia ludzi na całym świecie i potwierdzona w Karcie Narodów Zjednoczonych.

 

Kania: W książce Stato di crisi (2015) przeanalizowałeś z Carlo Bordonim, jak powestfalski model nowoczesnego państwa znalazł się w kryzysie w wyniku procesów globalizacyjnych: nowoczesne państwo narodowe, realizując zadanie służenia sprawie autonomii i niepodległości, pokazuje swoją niezdolność skutecznego działania w warunkach globalnej współzależności ludzi. Kryzys terytorialnej suwerenności państw narodowych przyniósł oddzielenie władzy (możliwości realizacji działań, która przeniosła się do globalnej przestrzeni uwolnionej spod kontroli politycznej) od polityki (możliwości decydowania, co powinno zostać zrobione, która zatrzymała się na poziomie lokalnym), ale także kryzys demokracji w wyniku sprzeczności i napięć między jej fundamentalnymi zasadami: wolnością, równością i sprawiedliwością. Opisałeś tę sytuację jako interregnum (jak to nazwał Antonio Gramsci) – czas, w którym stare instytucje już nie działają skutecznie, a jeszcze nie istnieją nowe, alternatywne rozwiązania.

Bauman: Te etapy, w szczególności drugi, dały impuls nowym początkom i transformacjom, które z kolei doprowadziły do podjęcia rozlicznych prób podsumowania i oceny konsekwencji tak krytycznego kroku, a także przedstawienia różnych prawdopodobnych scenariuszy wpływu na przyszłe wydarzenia. Ta linia stale wznosiła się na skali optymizmu filozoficznego i publicznego przez cały okres pozytywnego trendu: bezprecedensowego rozwoju europejskiego przemysłu, rosnącego bogactwa, podbojów terytorialnych i wiary we własne siły, a następnie opadała, aż w końcu zajęła przestrzeń pełną coraz czarniejszych przeczuć, pośród wstrząsów wywołanych potwornością wojen światowych, coraz poważniejszymi i częstszymi kryzysami ekonomicznymi i pierwszymi sygnałami zbliżającego się końca ery europejskiego imperializmu i kolonializmu. Te zapowiedzi wciąż się nasilały, aż wreszcie skupiły się i zsyntetyzowały w jednym zbiorze idei: od idei zmierzchu Zachodu, poprzez załamanie się cywilizacji w znanym nam kształcie, aż po ideę końca świata; źródłem wszystkich tych idei było szybkie kurczenie się materialnej dominacji Europy i jej hegemonii duchowej w świecie. Spośród licznych możliwych przykładów podamy dwa, które przez wielu uznawane są za najbardziej znaczące, wpływowe i przekonujące.

Norbert Elias, który uciekł z nazistowskich Niemiec i osiedlił się w Wielkiej Brytanii, w 1939 roku poddał analizie narodziny nowoczesności postrzegane jako „proces cywilizacji” (Über den Prozeß der Zivilisation, 1939; O procesie cywilizacji, 2011) zmieniający społeczny habitus i zachowanie człowieka, coraz bardziej regulowane dobrymi manierami, samokontrolą i samoakceptacją. Pokazał też, jak powstało „cywilizowane” zachowanie, przy czym nie chodziło właściwie o usunięcie z życia człowieka tych, którzy stosują agresję, nieuprawnione środki przymusu i przemoc (razem z całym barbarzyństwem, brutalnością i ordynarnością, które okrucieństwo życia zbyt chętnie nam pokazuje), ale jakby „zamiecenie ich wszystkich pod dywan”, usunięcie sprzed oczu „osób cywilizowanych”, daleko od miejsc, które te osoby zwykle odwiedzają – do tego stopnia, żeby o nich się nawet nie mówiło, przenosząc do świata „istot niższych”, praktycznie wyłączonych ze „społeczeństwa cywilizowanego”. Zabiegi podejmowane w celu osiągnięcia tego rezultatu udoskonaliły się wraz z usunięciem z salonów patrycjuszy i przeniesieniem do plebejskich nor wszelkiego typu zachowań ocenianych i potępianych jako barbarzyńskie, ordynarne, prymitywne, nieuprzejme, niegrzeczne, impertynenckie, mało eleganckie, dosadne, grubiańskie, nieprzyzwoite czy wulgarne – a w każdym razie nieodpowiednie dla osób „cywilizowanych” jako poniżające i kompromitujące.

Studium Eliasa zostało ukończone i opublikowane w przeddzień eksplozji najbardziej barbarzyńskiej przemocy w historii gatunku ludzkiego. Dlatego recepcja jego opus magnum opóźniła się o trzydzieści lat: rozpoczęła się w momencie, kiedy zostało ponownie wydane drukiem w 1969 roku i przełożone z niemieckiego na angielski. W owym czasie okropności Auschwitz i Hiroszimy zostały już odesłane do lamusa historii, a Zachód odzyskał i spotęgował dumę ze swej misji cywilizacyjnej. Kiedy w ostatnich dziesięcioleciach przemoc powróciła z wygnania ze zwiększoną intensywnością, a wulgarność wepchnęła się, torując sobie drogę łokciami, do eleganckich salonowych konwersacji i publicznych przemówień, liczni uczniowie i adepci zaczęli zapowiadać nadejście „procesu decywilizacji” oraz dwoić się i troić, żeby wyjaśnić nagłą i niespodziewaną inwersję kondycji ludzkiej. Robili to mało przekonująco i z niewielkim skutkiem.

Radykalniejsze głosy szły o wiele dalej: powołując się na Zmierzch Zachodu Oswalda Spenglera, sugerowano, że to, co właśnie dzieje się z zachodnią cywilizacją, jest jedynie kolejnym powtórzeniem modelu, który każe każdej przeszłej czy przyszłej cywilizacji podążać ścieżką własnej historii. Za pośrednictwem szczególnej metafory botanicznej Spengler opisał ten model jako następstwo Wiosny z jej naiwną, ale śmiałą kreatywnością, Lata charakteryzującego się dojrzewaniem kwiatów i owoców, Jesieni przynoszącej więdnięcie i słabnięcie, wreszcie Zimy naznaczonej lodowaceniem i agonią twórczego ducha, który przestał być produktywny. Jeśli chodzi o przypadek Zachodu, przejście od kultury (duchowej) do cywilizacji świeckiej, materialnej, praktycznej odbyło się około roku 1800 – Tak właśnie różni się zachodnioeuropejskie istnienie sprzed 1800 roku od późniejszego: z jednej strony życie w swej pełni i oczywistości, którego kształt dojrzewał od wewnątrz w potężnym procesie rozwojowym od gotyckiego dzieciństwa do Goethego i Napoleona, z drugiej zaś późne, sztuczne, wyzbyte korzeni życie naszych wielkich miast, którego formy są tworem intelektu (Spengler). Ludzie kultury żyją zwróceni do wewnątrz. Człowiek cywilizacji patrzy na zewnątrz, w przestrzeń między organizmami i „faktami”. (…)

 

Całość na: https://okis.pl/wp-content/uploads/2018/01/Bauman.pdf

Odsłuchaj treść artykułu
Array ( [post_type] => post [posts_per_page] => 8 [post_status] => publish [orderby] => Array ( [meta_value_num] => DESC [date] => DESC ) [meta_key] => sticky_post [ignore_sticky_posts] => 1 [tax_query] => Array ( [0] => Array ( [taxonomy] => category [field] => term_id [terms] => Array ( [0] => 470 ) [operator] => NOT IN ) ) [category__in] => Array ( [0] => 15 ) [category__not_in] => Array ( [0] => 470 ) )

AKTUALNOŚCI

Dodano: 26.03.2024 13:28

Spokojnych Świąt

Niech Święta będą czasem odpoczynku, rodzinnych spotkań i refleksji, a nadchodzący czas przyniesie wiele sukcesów i spełnionych marzeń. Zdrowych, radosnych i pogodnych Świąt Wielkanocnych życzą dyrektor Igor Wójcik i zespół Ośrodka Kultury i Sztuki we Wrocławiu. pokaż więcej »

Dodano: 07.03.2024 12:15

KULTURA I SZTUKA NA WROCŁAWSKICH OSIEDLACH

Co ciekawego wydarzy się w najbliższym czasie na wrocławskich osiedlach? Jakie przedsięwzięcia realizowane będą w ramach projektu OSIEDLA KULTURY I SZTUKI 2024? Zachęcamy do zapoznania się z harmonogramem wydarzeń. pokaż więcej »

Dodano: 28.03.2024 14:00

Instant Christmas Band / I Love 69 Popgejů

19 kwietnia w Klubie Proza odbędzie się pierwsze w tym roku wydarzenie z serii dźwiękowo-performatywnej OKiS. Spotkanie z czeskim eksperymentem dźwiękowo-wizualnym w wykonaniu Petra Válka i jego projektu Instant Christmas Band oraz niepokornych I Love 69 Popgejů. pokaż więcej »

Dodano: 27.03.2024 11:57

EMISJA FILMU DOKUMENTALNEGO „KOMANDOR” na TVP 3 WROCŁAW

31 marca o godz. 18.55, na antenie TVP 3 Wrocław, odbędzie się emisja filmu dokumentalnego „Komandor" o historii Biegu Piastów oraz jego pomysłodawcy i założycielu, Julianie Gozdowskim. pokaż więcej »

Dodano: 26.03.2024 10:06

Fotorelacja ze spektaklu „FOLWARK ZWIERZĘCY”

Zapraszamy do obejrzenia fotorelacji ze spektaklu „FOLWARK ZWIERZĘCY”, który odbyły się 23 i 25 marca 2024, w Instytucie im. Jerzego Grotowskiego, Sali Teatru Laboratorium we Wrocławiu. pokaż więcej »

Dodano: 21.03.2024 14:47

FOTORELACJA Z WERNISAŻU WYSTAWY „BLACKOUT UA”

Trwa wystawa "BLACKOUT UA" w Łucku, która jest wyrazem solidarności i dialogu wspólnoty kulturalnej Zachodu z Narodem ukraińskim i która prezentuje prace ponad 50 artystów z Polski, Czech, Niemiec, Włoch i Ukrainy. pokaż więcej »

Dodano: 21.03.2024 09:00

Tomasz Domański „Kolekcjoner”

Najnowsza wystawa Tomasza Domańskiego w galerii Neon ASP Wrocław wpisuje się w cykl prezentacji, podsumowujących cztery dekady jego działalności artystycznej. Cyklowi temu towarzyszy monografia twórcy Obraz nie Obraz 1983-2023, wydana nakładem OKiS we Wrocławiu. pokaż więcej »

Dodano: 21.03.2024 08:30

XVII Międzynarodowy Festiwal „Hałda Jazz” 2024

Przed nami XVII edycja Międzynarodowego Festiwalu Hałda Jazz 2024. Program tegorocznej edycji obiecuje wiele atrakcji, różnorodność muzycznych smaków oraz ekspansję jazzową, docierając nawet najmniejszych miasteczek i gmin wiejskich. pokaż więcej »

Skip to content

Zapisz się do naszego newslettera

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych (pokaż całość)