HISTORIA ODRY

Krótki kurs historii „Odry”

(wydanie II, poprawione i uzupełnione)

Marzec 1961. W nakładzie 3 tys. egzemplarzy ukazuje się pierwszy numer miesięcznika „Odra”, który zastępuje tygodnik o tej samej nazwie. W zamyśle władz pismo ma reprezentować kulturę odwiecznie piastowskich Ziem Zachodnich wobec Macierzy. Miesięcznik ma być świadomie regionalny i szukać właściwego wyrazu dla ogromnej prężności polskiego społeczeństwa (…) i tej całkowitej już integracji Nadodrza z resztą kraju, dla procesów kształtowania się nowej społeczności we Wrocławiu, Opolu i Zielonej Górze, w Turoszowie, Kędzierzynie i Gorzowie.

1962-1964. Społeczność Nadodrza poddaje się kształtowaniu raczej ciężko. W Opolu sprzedawano poniżej 100 egzemplarzy pisma, w całym województwie zielonogórskim – 40, a jedyny czytelnik z Turoszowa poszukiwany jest do dzisiaj.

1965. W „Odrze” zaczynają się ukazywać najważniejsze wystąpienia Jerzego Grotowskiego. W numerze wrześniowym manifest teatru Laboratorium „Ku teatrowi ubogiemu”. W parę lat później Antoni Słonimski pisze o Grotowskim: Nie ma co biadać nad tą osobliwą zabawą w małym kółku. Jeśli to kto lubi, nie ma powodów, żeby mu takiej zabawy odmawiać. Mnie to nie smakuje.

1965-1967. Najpierw dział poezji, redagowany przez Tymoteusza Karpowicza, a później kolejne działy pisma, wybijają się na ogólnopolskość.

Tymoteusz Karpowicz                                                                                                                                    Zbigniew Kubikowski

Październik 1967. Zaczynają ukazywać się felietony Urszuli Kozioł „Z poczekalni”. I Beckett i Urszula Kozioł czekają nadal.

Jesień 1967. W Polsce coraz mocniej odczuwalna jest antysemicka nagonka. Stanowiska pozbawiony zostaje pierwszy redaktor naczelny „Odry”, Tadeusz Lutogniewski. Nowym szefem pisma zostaje szef redakcji programów artystycznych telewizji Wrocław, Klemens Krzyżagórski, autor wielu publikowanych wcześniej w „Odrze” reportaży.

Październik 1968. Nieistniejący już miesięcznik „Polska” poświęca pismu duży artykuł pt. Tradycja i współczesność „Odry”. Tekst ilustrowany jest zdjęciami redaktorów, nie wiadomo jednak dlaczego wykonywanymi w szwalni. Nad głowami Tymoteusza Karpowicz i Zbigniewa Kubikowskiego znalazł się wieszak z sukienkami komunijnymi (podpis: Zdrowy związek z regionem i problemy ogólnopolskie), a redakcyjny grafik i malarz Zbigniew Paluszak został przedstawiony na tle makaty z jeleniem na rykowisku (podpis: Jakie są zadania „Odry” – intelektualnego pisma polskiego Wrocławia?).

1968-1972. Nowy redaktor naczelny przyciąga do pisma najlepszych w kraju reporterów, których teksty, obok poezji i eseistyki (bardzo często pojawiającym się autorem jest Stanisław Barańczak), zaczynają decydować o rosnącym do ponad 12 tys. egzemplarzy nakładzie pisma. Stałym autorem zostaje Melchior Wańkowicz. Drukuje w „Odrze” m.in. słynny esej „Czaruś w grobowcu Szujskich. Polski Muenchhausen”, druzgocący pamflet o Stanisławie Strumph-Wojtkiewiczu, jedynym ze sztandarowych opisywaczy II Rzeczypospolitej.

Styczeń 1969. „Odra” zmienia szatę graficzną. Znikają jednokolorowe okładki i pismo przyjmuje wygląd, który, poza wprowadzeniem koloru, utrzymuje się do dziś.

Grudzień 1970. Nagrodę „Odry” za rok 1970 otrzymuje Tadeusz Różewicz, dla którego pismo było miejscem pierwodruku bardzo wielu wierszy i gdzie w latach sześćdziesiątych publikował systematycznie zapiski „Margines, ale…” „Odra” zaczyna odchodzić od przestrzeganej w latach sześćdziesiątych zasady, by jej coroczne nagrody związane były z Ziemiami Zachodnimi. Kolejnymi laureatami są m.in. Edward Balcerzan, Kornel Filipowicz, Mieczysław Jastrun, Władysław Terlecki, a w 1979 Stanisław Lem.

Styczeń 1972. Odchodzi z „Odry” Klemens Krzyżagórski. Nowym redaktorem naczelnym zostaje Zbigniew Kubikowski, przychodzą do redakcji Piotr Kajewski, Jacek Łukasiewicz, Mieczysław Orski i Urszula Kozioł. Zaczyna się jeden z najlepszych okresów w historii pisma, okupiony jednak koniecznością stałych negocjacji z cenzorami, którzy w dodatku okazują się dawnymi kolegami ze studiów. Wychodzi na jaw, ze cenzor to nie zawód, a charakter.

Kwiecień 1972. Po długich negocjacjach z władzami ukazał się pierwszy odcinek „Rozmów z katem” Kazimierza Moczarskiego, żołnierza AK, więzionego po wojnie w celi śmierci razem z katem warszawskiego getta, Juergenem Stroopem. Książka drukowana była przez dwa lata. Tekst poprzedzony został artykułem Andrzeja Szczypiorskiego „O Moczarskim”, który nie mógł jednak wejść do wydań książki w latach siedemdziesiątych, bo Szczypiorski znalazł się na indeksie. W połowie lat dziewięćdziesiątych, podczas porządkowania redakcji przed przeprowadzką z Podwala na Rynek, odnalazł się maszynopis Moczarskiego z autorskimi poprawkami.

1973 rok. Na stypendium do USA wyjeżdża, i już nie wraca do Polski, Tymoteusz Karpowicz. Redakcja przez kilka lat podtrzymuje fikcyjne zatrudnienie poety, ale ostatecznie Karpowicz wybiera emigrację. Decyzja i konieczność skreślenia szefa działu poezji „Odry”  z listy redaktorów pisma wywołuje na linii Wrocław – Oak Park koło Chicago (gdzie zamieszkał poeta) nieporozumienia i trwające wiele lat milczenie.

Wrzesień 1973. W „Polityce” ukazuje się panegiryk Wojciecha Giełżyńskiego „Odra” podwójnie wrocławska. Powodzenie miesięcznika „Odra” jest zjawiskiem dziwnym, więc wymagającym wnikliwej obserwacji – napisał Giełżyński, twierdząc, że sukces pisma rozpoczął się w chwili, gdy redakcja częściej niż do Jeleniej Góry zaczęła sięgać po inspirację także w inne znaczące rejony kraju.

Grudzień 1974. Laureatem nagrody „Odry” zostaje źle widziany przez władze Jan Józef Szczepański. Nagroda może zostać pisarzowi wręczona tylko nieoficjalnie. Jan Józef Szczepański uroczyście odbierze nagrodę dopiero w 1981 roku wraz z Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”, nagrodzonym przez „Odrę” w roku 1980.

Marzec 1975. Hanna Krall publikuje w „Odrze” pierwszy wywiad z Markiem Edelmanem „Sposób umierania”, który staje się zalążkiem jej najważniejszej książki Zdążyć przed Panem Bogiem. W 1976 w czterech kolejnych numerach ukazuje się książka.

Grudzień 1976. Partia miała dość niezależności pisma i promowania bohaterów nie mających oficjalnego poparcia, takich jak Moczarski i Edelman. Mimo protestów redakcji usunięty ze stanowiska zostaje Zbigniew Kubikowski. W proteście na okładce pisma jedyny raz w całej historii „Odry” zamiast zapowiedzi tekstów, które ukażą się w kolejnych numerach, pojawia się pusta plama. Nowym redaktorem został narzucony redakcji autor powieści frontowych pułkownik Waldemar Kotowicz, lokalny pułkownik Przymanowski.

Z redakcji odchodzi Józef Kelera, recenzent teatralny „Odry” od początku istnienia miesięcznika, a w latach 70. szef działu teatralnego. Nie zrywa jednak współpracy z pismem, a w 1991 roku zostaje członkiem Rady Redakcyjnej.

Lata 1976-1980. Redakcja przeżywa okres schizofrenii. Nowy redaktor naczelny nie ingeruje w zawartość kolejnych zeszytów pisma, dzięki czemu nie zrywają z nim współpracy najlepsi autorzy, ale jednocześnie ukazują się miłe oku władzy okładki z okazji rocznicy uchwalenia konstytucji albo XXXV-lecia PRL.

Wiosna 1977. Młodym gniewnym „Odry” zostaje Mirosław Ratajczak. Recenzje filmowe zaczyna drukować Wiesław Saniewski. Po latach, zirytowany, że reżyserzy nadal kręcą złe filmy, sam staje za kamerą. Ratajczak nadal pozostaje gniewny.

Marzec 1980. Zaczyna ukazywać się cykl „Mój wiersz”pod redakcją Janusza Maciejewskiego, w którym najwybitniejsi poeci sami komentują swoje utwory. Jako pierwszy interpretację własnego wiersza przedstawił Mieczysław Jastrun, a po nim m.in. Tadeusz Różewicz,Tadeusz Śliwiak, Artur Międzyrzecki, Anna Kamieńska, Anna Świrszczyńska, Julia Hartwig, Adam Ważyk, Miron Białoszewski i Janusz Styczeń. Jedni pisali na temat swego wiersza stronę, inni dziesięć, choć pozostawało to bez związku z długością komentowanego utworu. Cykl trwał do marca 1984.

Listopad 1980. Przyznając nagrodę działającemu od 1978 roku poza strukturami oficjalnymi Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość” pismo staje po stronie przemian. W latach osiemdziesiątych „Odra” coraz częściej przyznaje nagrody pisarzom źle widzianym przez władze. W 1984 Ludwikowi Flaszenowi, w rok później Igorowi Newerlemu, następnie Wisławie Szymborskiej, Tadeuszowi Konwickiemu, Julianowi Stryjkowskiemu i Hannie Krall, których książki równolegle ukazują się w wydawnictwa podziemnych.

Połowa 1981. Zespół decyduje, że pora odejść do cywila. Pułkownik Kotowicz nie oponuje i składa rezygnację, ale partia nie chce zatwierdzić wybranego przez redakcję Ignacego Rutkiewicza.

Grudzień 1981. W ostatnim w tym roku numerze pisma miał ukazać się początek dyskusji Klemensa Szaniawskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, Jana Strzeleckiego i Andrzeja Siemianowskiego Polskie społeczeństwo pluralistyczne. Dalszy ciąg dyskusji redakcja zapowiedziała na kolejny numer, ale komunistyczna władza wcześniej wprowadziła stan wojenny. Grudniowy numer „Odry” z 1981 roku pozostaje tylko w makiecie. Pismo zostaje zawieszone na siedem miesięcy. Nagroda „Odry” za rok 1981 nie zostaje przyznana.

Kwiecień 1982. Podczas negocjacji z władzami na temat wznowienia wydawania pisma, zespół postawił warunek, że redaktorem naczelnym ma zostać Rutkiewicz. Propozycja była bezczelna, bo kandydat był członkiem władz rozwiązanego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich i członkiem kolegium jawnie opozycyjnej „Więzi”. Ku zaskoczeniu wszystkich Rutkiewicz zostaje naczelnym.

                                                                                                    Ignacy Rutkiewicz

Sierpień 1982. Ukazuje się pierwszy w stanie wojennym numer „Odry”. W nocie od redakcji, zespół pisze: Między straceńczym głosem „Wszystko lub nic”, a kurczowym trzymaniem się klamki jest jeszcze, wydaje nam się, miejsce, by spróbować mówić własnym głosem. W pierwszym „wojennym” numerze ukazują się m.in. teksty Tadeusza Różewicza, Mirona Białoszewskiego, Stanisława Lema, Jerzego Waldorffa i zamordowanego wkrótce przez tzw. nieznanych sprawców Jana Strzeleckiego.

Stan wojenny i później. W „Odrze” ukazują się kolejne teksty autorów, którzy zniknęli z łamów innych pism wydawanych przez partyjny koncern: Czesława Miłosza, Hanny Krall, Jerzego Ficowskiego, Andrzeja Drawicza, Magdaleny Bajer, Macieja Iłowieckiego. Po rozwiązaniu krakowskiego „Pisma” swoje „Lektury nieobowiązkowe” przenosi do „Odry” Wisława Szymborska. Czujność wydawcy, partyjnego koncernu RSW „Prasa-Książka-Ruch” usypiana jest raz do roku wywiadami z sekretarzami komitetu wojewódzkiego lub centralnego. W przyszłości posłuży to kilku osobom do zarzucenia pismu politycznego lawirowania i moralnej dwulicowości. Przegląd redakcyjnych archiwów pokaże, że były to w większości osoby, których teksty zostały przez redakcję odrzucone.

Styczeń 1985. Zaczynają ukazywać się Stanisława Beresia „Rozmowy z Lemem”. Zebrane w książkę stają się bestsellerem, ale po nieporozumieniach wywiadowcy i pisarza nie są od kilkunastu lat wznawiane.

Listopad 1986. Wydział Prasy KC PZPR dokonuje oceny zawartości ostatnich numerów „Odry”, z której wynika, iż redakcja dyskredytuje dorobek polityczny, gospodarczy i kulturalny PRL, propaguje osiągnięcia współczesnych państw kapitalistycznych, wspiera koncepcje propagandowe Kościoła, w sposób minimalny interesuje się wydarzeniami o dużej randze politycznej, jak np. X zjazd PZPR, negatywnie ocenia sytuację wewnętrzną w kraju, tworzy katastroficzny obraz zagrożenia ekologicznego kraju, nie interesuje się sprawami NRD, a jeśli to pisze o sąsiedzie w sposób niepochlebny, wystrzega się metod badawczych materializmu dialektycznego, za to przyjmuje za własne poglądy burżuazyjnych socjologów, filozofów i historyków, namiętnie wspomina Jerzego Giedroycia i Sławomira Mrożka. (…) Z „opozycyjnością” obnoszą się w „Odrze”: Urszula Kozioł, Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz i Kazimierz Braun. (…) Brak nawet drobnych oznak zapowiadających możliwość zarysowania się pozytywnej ewolucji.

Kwiecień 1987. Koncern RSW „Prasa-Książka-Ruch” podejmuje decyzję o likwidacji pisma.

Maj 1987. Broniąc pisma poseł Edmund Jan Osmańczyk napisał o barbarzyństwie biurokratycznego karczowania ziem zachodnich z polskiego młodego drzewostanu, czyli „Odry”. Wobec protestów płynących z wielu środowisk, także z kręgów władzy, decyzja o likwidacji została uchylona.

Czerwiec 1987. „Odra” otrzymała przyznawaną przez działające w podziemiu Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich nagrodę niezależnej prasy. Jednak po niedawnych przejściach na prośbę redakcji werdyktu nie ogłoszono. Byłby to dla nas pocałunek śmierci – pisze po latach Ignacy Rutkiewicz. Nagroda, 50 tys. złotych, przekazana została na fundusz pomocy dla represjonowanych dziennikarzy.

Jesień 1987. Kraków okazuje się odważniejszy od Wrocławia. Nad Wisłą zaczynają odbywać się „Wieczory nad „Odrą”, spotkania z autorami miesięcznika. Dla większości z nich – wystąpili m.in. Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Maciej Iłowiecki, Wisława Szymborska, Stanisław Lem, Mieczysław Porębski – były to pierwsze publiczne wystąpienia w stanie wojennym.

Wrzesień 1990. Każdy oddawał demokratycznej Polsce, co miał najlepszego. Tadeusz Mazowiecki mianował Ignacego Rutkiewicza prezesem Polskiej Agencji Prasowej. Odwołany w 1992 roku przez premiera Pawlaka, Rutkiewicz wrócił na stanowiska prezesa PAP za rządów Hanny Suchockiej. Nowym redaktorem „Odry” został Mieczysław Orski.

Mieczysław Orski, fot. Dubiel

Grudzień 1990. Nagrodę „Odry” za rok 1990 otrzymuje Leszek Kołakowski. Odbiera ją osobiście we wrześniu następnego roku. Podczas uroczystości w sali Senatu UWr. mówi, że Szczególna rola intelektualistów dobiega końca. Zgódźmy się na to. Filozofowie niech robią co innego, byle nie nadymali się za bardzo.

Początek lat dziewięćdziesiątych. „Odra” zaczęła przywracać miastu pamięć. Ukazuje się specjalny numer pisma, prostujący tezę, że komuniści zaczęli rządzić we Wrocławiu bezpośrednio po Piastach. Dla wielu osób odkrycie, że Wrocław ponad 600 lat nie należał do państwa polskiego, było odkryciem rewolucyjnym. Później co najmniej raz w roku ukazuje się numer poświęcony odkrywaniu historii Wrocławia.

Wrzesień 1991. Ukazuje się pierwszy numer pisma w całości złożony na komputerze. Rewolucja dokonała się na pececie o pojemności twardego dysku 20 MB, na programie Cyfroset, na którym prawdopodobnie składano już „Manifest komunistyczny”. Ojcem rewolucji jest Piotr Borkowski, matką pani Bogusia.

Kwiecień 1992. „Odra” zaczyna drukować Rozważania sylwiczne Stanisława Lema. W kwietniu 2001 roku ukazała się setna „sylwa”, jak nazywał je pisarz.

Grudzień 1993. Laureatem nagrody „Odry” za rok 1993 zostaje Gustaw Herling-Grudziński. Jego wiosenny przyjazd do Wrocławia wywołuje ostrą konkurencję pomiędzy władzami miejskimi i wojewódzkimi. Prezydent miasta osobiście cały dzień oprowadza laureata po mieście, wojewoda wydaje uroczysty obiad. Po powrocie z obiadu Wisława Szymborska opowiada anegdotę: Próbuję zagadnąć sąsiada z lewa. Nic. Zagaduję sąsiada z prawa. Nic. Rozglądam się, a wokół same popiersia.

Listopad 1994. Ukazuje się udzielony specjalnie „Odrze” wywiad największego filozofa XX wieku Karla Poppera. Myśliciel zmarł krótko po rozmowie z współpracownikiem pisma Adamem Chmielewskim.

Grudzień 1995. Pojawia się pierwszy tom Biblioteki „Odry” – zredagowany przez Marka Zyburę zbiór esejów …nie będzie nigdy Niemiec Polakowi bratem…?, poświęcony Niemcom, od Jana Hallera po Karla Dedeciusa, którzy w ciągu 500 lat starali się zbliżać a nie dzielić sąsiednie narody. Plany dotyczące przyszłości biblioteki są mocarstwowe.

Styczeń 1996. Początek drugiej serii cyklu „Mój wiersz” pod redakcją Tomasza Majerana. Tym razem biorą w niej udział pisarze młodego i jeszcze młodszego pokolenia. Rozpoczyna Zbigniew Machej, po nim komentują swoje wiersze m.in. Jacek Podsiadło, Bohdan Zadura, Andrzej Sosnowski, Piotr Sommer, Karol Maliszewski, Miłosz Biedrzycki i inni.

Listopad 1996. Po literackim Noblu dla Wisławy Szymborskiej ukazuje się specjalny arkusz z wierszami poetki pt. „Wiersze z Odry”. Okazuje się, że przez 25 lat współpracy w „Odrze” ukazało się tyle wierszy (m.in. słynny Kot w pustym mieszkaniu), przekładów i felietonów noblistki, że wystarczyłoby ich na odrębną książeczkę.

Listopad 1998. Ukazuje się drugi tom Biblioteki „Odry”, obszerny i kolorowy katalog wystawy Zbigniewa Paluszaka, grafika i ojca oprawy plastycznej pisma. Plany dotyczące biblioteki pozostają niezmiennie mocarstwowe.

Luty 1999. „Odra” po raz pierwszy w kolorze. Na razie tylko okładka, na której znalazła się reprodukcja obrazu Pejzaż zimowy z łyżwiarzami z pracowni Petera Breugla Starszego, ale plany szły (i dalej idą) znacznie dalej.

Czerwiec 1999. Tytuł Civitate Wratslaviensi Donatus, czyli honorowe obywatelstwo Wrocławia otrzymuje recenzent muzyczny „Odry” Wojciech Dzieduszycki, autor comiesięcznego felietonu „Trąby jerychońskie”. Mówi się o nim, że uprawia krytykę używając w tym celu wyłącznie superlatyw. Jest pierwszym, ale (jak okaże się za kilka lat) wcale nieostatnim redaktorem „Odry” uhonorowanym najważniejszym wrocławskim laurem.

Styczeń 2000. „Odra” publikuje pierwsze po nagrodzie Nobla wiersze Wisławy Szymborskiej. Poetka, milcząca od trzech lat, na miejsce powrotu wybiera wrocławskie pismo.

Maj 2000. Nagrodę „Odry” za rok 1999 za opublikowany przez Wydawnictwo Dolnośląskie tom Słoje zadrzewne otrzymuje Tymoteusz Karpowicz. Poeta i jeden z redaktorów pisma, którzy najmocniej zaznaczyli się w historii miesięcznika, po ponad dwóch dekadach nieobecności przyjeżdża do Polski. W kamienicy przy ul. Strażniczej, będącej siedzibą Wydawnictwa Dolnośląskiego, nastąpiło pojednanie po latach.

Czerwiec 2000. Rada Miejska Wrocławia przyznaje pismu „Nagrodę Wrocławia”. Rozpoczynają się spekulacje, czy oznacza to zaliczenie „Odry” do klasyków, które stawia się na półce nie czytając, czy wiadomości o śmierci są przesadzone.

Maj 2001. Uroczystość 40-lecia miesięcznika, połączona z wręczeniem nagrody za rok 2000 Czesławowi Miłoszowi. Przez dwa dni maja Wrocław należał do „Odry”. Z tej okazji przyjechała do Wrocławia z nowymi wierszami nawet Wisława Szymborska, ozdoba imprezy zatytułowanej „Rzeka poetów”. Przybył także minister kultury, który obiecał „Odrze” sytą i bezpieczną przyszłość, ale nie zdążył dotrzymać słowa, bo przestał być ministrem. W związku z tym przez kilka następnych lat znacznie trudniej było wydobyć od kolejnych ministrów kultury deklaracje wsparcia pisma.

Uroczystości towarzyszyła wystawa odrzańskich archiwaliów i prace Tomasza Brody z cyklu Literaturity Show. Sławomir Mrożek w kąpieli, Stanisław Lem zakładający spodnie, Tadeusz Konwicki jedzący zupę, Jerzy Pilch podczas toalety, Czesław Miłosz pod prysznicem, Guenther Grass wkładający skarpety, Aleksander Sołżenicyn obierający ziemniaki i Salman Rushdie używający dezodorantu ułożyły się w literacki reality-show.

Jubileusz 40-lecia „Odry”

Nagroda „Odry” dla Czesława Miłosza za tom wierszy To wzbudza kontrowersje i pytanie, czy nagradzanie noblisty ma sens. Redaktorzy pisma i członkowie Rady Redakcyjnej bronią decyzji, argumentując, że to właśnie decyzja o uhonorowaniu noblisty – ze świadomością, iż pojawią się zarzuty pójścia na łatwiznę – wymagała odwagi. Ale wybitny tom starego poety był tego wart.

Maj 2003. Ukazuje się pierwszy numer „Ordy”, redagowanego przez Marcina Hamkałę dodatku do „Odry”. Dodatek ma świetne recenzje i nic jeszcze nie zapowiada konfliktu, który wybuchnie po pojawieniu się drugiego wydania.

Czerwiec 2003. „Orda” nie ukazuje się. Redaktor zaplanował umieszczenie w nim recenzji (krytycznej) Piotra Czerniawskiego z dwóch nowych tomów wierszy Czesława Miłosza i felietonu z poradami dla młodych poetów pt. Naprawianie wiersza. Obiektem naprawiania był także wiersz noblisty. W „Odrze” wybucha jeden z bardziej gwałtownych konfliktów w dziejach miesięcznika. Chodzi o to, czy wolno krytykować noblistę będącego autorem pisma i dlaczego nie. Redaktor „Ordy” zgadza się na wycofanie recenzji, ale nie zgadza się na usunięcie felietonu. W efekcie dodatek kończy swoje krótkie, choć gwałtowne życie. Z miesięcznika odchodzi Marcin Hamkało.

Styczeń 2004. W „Odrze” zaczynają ukazywać się Pocztówki literackie Karola Maliszewskiego, czyli porady dla młodych poetów prowadzone przez krytyka, który czyta wszystko. Czasem pochlebne, innym czasem zachęcające do podejmowania dalszym prób, a czasem bezwzględne dla adeptów trudnej sztuki poezji. Czytam, że pani wiersze dostały nagrodę w konkursie poetyckim. Gdzie ci jurorzy maja oczy? – dowiedziała się Elżbieta. A Hanka: W nadesłanych tekstach nie zauważyłem obecności poezji. Mimo to każdego miesiąca do redakcji nadsyłanych jest coraz więcej zestawów wierzy młodych poetów. Wisława Szymborska, która przez wiele lat prowadziła pocztę literacką w „Życiu Literackim”, dostała nagrodę Nobla, Karol Maliszewski na razie nie, ale jego pocztówki liczą dopiero siedem lat.

Wrzesień 2004. Do redakcji dołącza Marta Mizuro, obejmując stanowisko sekretarza redakcji. Kolegia redakcyjne zyskują nie tylko na atrakcyjności, ale i na tempie.

Październik 2004. W jednym numerze „Odry” ukazują się utwory dwojga noblistów: Właściwie każdy wiersz Wisławy Szymborskiej i Granica Czesława Miłosza. Komentatorzy nie mają wątpliwości: coś takiego mogło wydarzyć się tylko w „Odrze”. Po pierwsze dlatego, że niewiele jest pism cieszących się sympatia obojga noblistów, a po drugie to w Krakowie słynącym z – jak by to ująć – chwalebnej oszczędności, niewyobrażalne byłoby tak rozrzutne szafowanie tekstami Wielkich.

2005 rok. „Odra” zostaje objęta patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Współwydawcą pisma obok Ośrodka Kultury i Sztuki na zlecenie ministerstwa zostaje Biblioteka Narodowa.

Marzec 2006.  Umiera Stanisław Lem. Z powodów zależnych od Pana Boga przestają ukazywać się Rozważania sylwiczne, których pisarz opublikował w „Odrze” ponad 150.  Pisanych czasem językiem wymagającym doktoratów co najmniej z biochemii i filozofii, ale dla przyjemności czytania Lema warto było się podciągnąć.

Kwiecień 2006. Ukazuje się trzeci i jak na razie ostatni tom Biblioteki „Odry”, zatytułowany Mój wiersz pod redakcją Janusza Maciejewskiego i Mieczysława Orskiego. Zawiera wiersze i komentarze do nich, autorstwa samych poetów, które ukazały się w obu seriach cyklu. Wstęp napisał pomysłodawca cyklu prof. Maciejewski, przy okazji wypominając poetom, którzy obiecali przysłać swoje wiersze i wypowiedzi do pierwszego cyklu (nazwiska są przednie), że minęło z okładem lat dwadzieścia, a oni wciąż nie dotrzymali słowa.

Maj 2006. „Odra” świętuje  45-lecie. Uroczyście i z przytupem. Ukazuje się numer wypełniony artykułami laureatów „Odry”. Swoje teksty specjalnie na jubileusz ofiarowują nam: Ludwik Flaszen, Tadeusz Różewicz, Hanna Krall, Jan Miodek, Ryszard Kapuściński, Karol Modzelewski, Andrzej Sosnowski i wielu, wielu innych. Ci, którzy nie napisali artykułów, nadesłali listy, kilku odmówiło, bo w przeszłości w „Odrze” ukazały się krytyczne słowa pod ich adresem.

Uroczystości jubileuszowe trwały dwa dni. Była historia „Odry” zapisana na okładkach pisma, panel dyskusyjny w Ossolineum, podczas którego Karol Modzelewski, Tomasz Łubieński, Wojciech Sitek, Klaus Bachman i Andrzej Więckowski zastanawiali się „Cóż po elitach w czasie marnym…?” Konstatacje dyskutujących nie były najbardziej optymistyczne, ale podstawowy wniosek był jednoznaczny: Należy trwać mimo wszystko. Marne czasu muszą się kiedyś (do cholery!) skończyć. Uwaga: fraza „do cholery” jest dopiskiem redakcji.

Na okładce numeru jubileuszowego ukazał się kolaż autorstwa Wisławy Szymborskiej z życzeniami dla „Odry” m.in. od Marcela Prousta, zwierzaka, królowej Wiktorii, pp. Faliszewskich, Pani Pipelet, rolników z okolicznych wsi , Hamleta, licznej wielopokoleniowej rodziny oraz Wisławy (dla większości redakcji pani Wisławy). Kolaż nadesłany został na ręce Urszuli Kozioł.

Październik 2006. Potwierdzają się krążące od pewnego czasu po mieście pogłoski. Wojciech Dzieduszycki  przyznaje się do współpracy z organami urzędu i służby bezpieczeństwa w latach 1949-1971. W liście skierowanym do członków redakcji i czytelników „Odry” pisze: Wyparłem te fakty z pamięci na tyle skutecznie, że dzisiaj nie wiem, kogo mogłem tym skrzywdzić, kogo powinienem prosić o wybaczenie.  W piśmie ukazuje się dramatyczna tekst Małgorzaty Dzieduszyckiej, będący zapisem rozmowy córki z ojcem.  Wojciech Dzieduszycki w liście do prezydenta miasta sam rezygnuje z honorowego obywatelstwa Wrocławia.

Czerwiec 2009. Tytuł Civitate Wratslaviensi Donatus  otrzymuje Urszula Kozioł. Jest wśród honorowych wrocławian pierwszą w historii kobietą i pierwszą redaktorką „Odry”. Można powiedzieć, że początek został zrobiony.

Styczeń  2011 – na Facebooku pojawia się strona „Odry”, zadając kłam insynuacjom, że miesięcznik jest wykluczony internetowo, społecznościowo i w ogóle. Za stronę odpowiada obecnie podpora redakcyjnego sekretariatu Iza Jóźwik.

Maj 2011 – z okazji jubileuszu ukazuje się wydanie specjalne miesięcznika zawierające 50 tekstów 50 autorów opublikowanych w „Odrze” w ciągu 50 lat istnienia pisma; zestaw nazwisk jest imponujący: Miron Białoszewski, Jerzy Grotowski, Zbigniew Herbert, Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Stanisław Jerzy Lec, Stanisław Lem, Czesław Miłosz, Kazimierz Moczarski, Karol Modzelewski, Sławomir Mrożek, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Marcin Świetlicki, Melchior Wańkowicz – pozostałe nazwiska i teksty są równie ważne i głośne.

Urszula Kozioł, redaktor działu poezji i prozy w „Odrze”, otrzymuje jedno z trzech najważniejszych polskich wyróżnień literackich Nagrodę Poetycką Silesius.

Czerwiec 2011 – okazuje się, że brak z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia „Odry” laurów dla redakcji ze strony ministerstwa kultury to jednak nie efekt nieudolności poczty, która zgubiła przesyłkę z medalami, tylko ówczesny minister kultury (zresztą z Wrocławia) najwyraźniej postanowił zaczekać na jubileusz stulecia pisma.

Październik 2011 – odchodzi do niebieskiej redakcji Piotr Kajewski, przez wiele lat recenzent filmowy, eseista i felietonista, także poeta, najbardziej cichy z redaktorów „Odry”; znika tak jak żył, nie robiąc nikomu kłopotu.

Grudzień 2011 – Po roku obecności „Odry” na Facebooku wiadomo już, że ta obecność ma sens. Na profilu oprócz zapowiedzi kolejnych numerów, okładek, fragmentów tekstów, wierszy z „Poczty literackiej” i komentarzy czytelników –pochlebnych i nie – pojawiają się także pikantne szczegóły z życia redakcji: Jak zwykle ostatni dotarł felieton Urbanka, powodując spustoszenie w makijażu sekretarz redakcji.

Styczeń 2012 – pierwszy numer w 2012 roku otwiera wiersz Wisławy Szymborskiej – Wzajemność; kilka tygodni później okaże się, że to ostatni wiersz noblistki, która umiera 1 lutego.; w numerze marcowym ukazują się listy poetki do Urszuli Kozioł i „Odry” (m.in. list po Noblu), przysyłane do redakcji kolaże, złożone z fragmentów gazet i ilustracji, oraz wspomnienia Urszuli Kozioł i Jacka Łukasiewicza.

Marzec 2013 – ukazuje się pierwsza część korespondencyjnego dialogu Zygmunta Baumana, jednego z najważniejszych socjologów przełomu wieków, twórcy pojęcia „płynnej ponowoczesności” i Stanisława Obirka, jezuity, który porzucił Kościół, wybitnego teologa i antropologa kultury Bóg i człowiek; rozmowa uczonych ukaże się później jako książka.

Grzegorz Chojnowski, radiowy dziennikarz i publicysta pisze na swoim blogu (chojnowski.blogspot.com), że nie ma potrzeby wydawania tylu pism artystyczno-literackich, ile się w Polsce wydaje, bo i tak nikt nie jest w stanie ich przeczytać. Na szczęście jest „Odra” – pisze, do której warto zaglądać, żeby czegoś rzeczywiście istotnego nie przegapić.

Kwiecień 2013 – umiera Zbyszek Paluszak, artysta malarz, członek Grupy Wrocławskiej, od 1959 roku redaktor graficzny „Odry” (wcześniej związany był z redakcją „Poglądów”, przez ponad pół wieku nieodmiennie walczący, żeby „Odrę” można było nie tylko czytać, ale także oglądać.

Ukazuje się pierwsza Pocztówka z Europejskiej Stolicy Kultury (czyli Wrocławia, który będzie pełnił tę rolę w roku 2016), informująca o niewyjaśnionej do dziś zamianie prof. Adama Chmielewskiego, który tytuł ESK dla Wrocławia wywalczył, na osobę znikąd, za to zaprzyjaźnioną z magistratem; w kolejnych pocztówkach redakcja rejestruje listę pobożnych życzeń i obietnic tego, co będzie się we Wrocławiu w 2016 roku działo (wystawa dzieł Picassa, koncert Placido Domingo, wizyta Umberto Eco), a potem coraz bardziej żenujące tłumaczenia, dlaczego się nie udało i nieustające przejawy samozadowolenia dyrektora ESK, że przecież mogło być jeszcze gorzej.

Czerwiec 2013 – nagrodę „Odry” za rok 2012 redakcja przyznaje Zygmuntowi Baumanowi; dzień przed wręczeniem nagrody wykład uczonego na Uniwersytecie Wrocławskim przerywa kilkudziesięciu narodowców, protestujących przeciwko zaproszeniu uczonego; opuszczają salę dopiero po interwencji uzbrojonych w pałki i broń gładkolufową antyterrorystów. Wręczenie nagrody następnego dnia po raz pierwszy w historii „Odry” odbywa się w asyście ochroniarzy.

Lipiec 2013 – niespodziewanie umiera sekretarka „Odry” Dorota Przeklasa, od lat dająca zza swojego biurka pierwszy odpór niedzielnym poetom domagającym się druku swoich wierszy.

Styczeń-luty 2014 – „Odra” dowodzi, że emocje budzą nie tylko afery na scenie politycznej i publikuje emocjonalną dyskusję (głosy Jacka Sieradzkiego, Wojciecha Kościelniaka, Rafała Augustyna i Henryka Grynberga) na temat tego, czy imię jednej z postaci występujących w powieści Michaiła Bułhakowa – Jeszua Ha-Nocri – powinno się wymawiać przez „c” czy przez „k”; dyskusję wywołał spektakl Kościelniaka Mistrz i Małgorzata

Kwiecień 2014 – umiera Tadeusz Różewicz, wybitny poeta i dramaturg, którego wiele tekstów (wierszy, poematów, krótkich dramatów) pierwodruk miało w „Odrze”; kiedy w latach 80. nad pismem zawisła groźba likwidacji, poeta osobiście udał się do władz przekonywać, że „Odra” powinna istnieć; redakcja wydała wtedy specjalny numer, w którym w stopce znalazło się nazwisko Różewicza z notatką „Tajny nadredaktor”.

Maj 2014 – ukazuje się pierwszy odcinek autobiografii Aleksandry Jasińskiej-Kani – córki Bolesława Bieruta i Małgorzaty Fornalskiej – zatytułowany Interdom. Międzynarodówka sierot. W kolejnych numerach i w roku 2015 „Odra” publikuje dalsze odcinki wspomnień.

Październik 2014 – „Odra” otrzymuje Nagrodę Księżnej Jadwigi Śląskiej, przyznawaną za działalność na rzecz „polsko-niemieckiego pojednania”. Wcześniej nagrodę otrzymali m.in. politycy: Helmut Kohl, Tadeusz Mazowiecki, Jerzy Buzek i Władysław Bartoszewski, twórcy: Kazimierz Kutz, Tadeusz Różewicz, Karl Dedecius i Kurt Mazur. Razem z „Odrą” nagrodzono niemiecką Fundację im. Aleksandra von Humboldta.

Na Facebooku redakcja ujawnia, że jest zadowolona z tego, co robi: Skromność nie może przysłonić faktów: numer 10 jest arcyciekawy.

Za to chochlik drukarski dowodzi w tym samym numerze, że potrafi być nie tylko złośliwy, ale także bardzo perwersyjny; w erotyku Janusza Stycznia Mężczyzna z kwiatami, w frazie: jakby dodawała kwiatom swojej własnej wilgoci miłosnej zmienia słowo „kwiatom” na „kwitom”.

Maj 2015 – nagrodę „Odry” za rok 2014 otrzymuje Józef Hen za książkę Dziennika ciąg dalszy; opisując w następnym tomie Dziennika bankiet po wręczeniu nagrody, zdradza, że po kilku toastach „za zdrowie laureata” zaczęli śpiewać z Urszulą Kozioł rosyjskie piosenki. Najpierw Hen Tak mnogo diewoczek choroszych… z filmu Świat się śmieje, a potem już wspólnie Tiomnaja nocz i kolejne.

Maj 2016 – jubileusz 55-lecia „Odra” obchodzi dużo skromniej niż poprzedni, uznając, że po zmianie w 2015 roku władzy na „dobrą” nie czas na picie szampana; od nowego ministra kultury laury z okazji jubileuszu też nie nadchodzą, co jednak zostaje przyjęte w redakcji z dużo większym zrozumieniem niż milczenie ministra Z. pięć lat wcześniej.

Luty 2017 – w piśmie ukazuje się zapomniane młodzieńcze opowiadanie Stanisława Lema Hauptsturmführer Koestnitz, wydobyte z otchłani niepamięci w rosyjskim wydaniu wczesnych opowiadań pisarza; wcześniej ukazało się w Polsce tylko raz, w 1947 roku w tzw. pierwszej „Odrze”, tygodniku wydawanym wówczas w Katowicach.

Maj 2017 – „Odra” z dumą ogłasza, oto pojawiła się w Internecie nowa strona miesięcznika (https://okis.pl/miesiecznik-odra) oraz że osiągnęła już na Facebooku 3 tysiące polubień (dla niewtajemniczonych: tyle osób kliknęło na stronie odpowiednią ikonkę); ogłoszenie wielkodusznie nie zostało opatrzone wezwaniem lubiących do kupowania co miesiąc egzemplarza pisma.

Grudzień 2017 – w zorganizowanej przez miesięcznik „Znak” dyskusji o tym, jak w dobie spadków nakładów prasy funkcjonują pisma dotowane, o „Odrze” mówi sekretarz redakcji Marta Mizuro: Nie da się ukryć, że nasze pismo jest przeznaczone dla ludzi, którzy mają odwagę być mądrzy. Którzy nie tylko czują dumę z powodu wykształcenia, ale przede wszystkim są głodni wiedzy i traktują swoją inteligencję jako najważniejszy dar, często ich jedyny majątek.

Kwiecień 2018 – nowy numer pisma przynosi niepublikowane wcześniej po polsku opowiadanie zaliczanego niesłusznie do pisarzy amerykańskich noblisty Izaaka Bashevisa Singera (pisał w jidysz, czyli w języku wschodnioeuropejskich Żydów) – Marzyciele.

Czerwiec 2018 – nagroda „Odry” za rok 2017 zostaje przyznana Klementynie Suchanow, autorce dwutomowej biografii Witolda Gombrowicza – Ja, geniusz. W komentarzach jurorzy podkreślają, że nagroda nie ma nic wspólnego z faktem, że laureatka w grudniu 2017 próbowała obalić rząd Prawa i Sprawiedliwości, obrzucając jajkami limuzyny, którymi jechali ministrowie: po prostu książka jest bardzo dobra.

Styczeń 2019 – ukazuje się w „Odrze” blok tekstów Hejt nasz powszedni. Socjolog, psycholog, politolodzy i publicyści starają się zdiagnozować powód wszechobecnej i wszechogarniającej Polaków nienawiści; tydzień po ukazaniu się numeru rzeczywistość pisze dramatyczną pointę, w trakcie finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy zamordowany zostaje prezydent Gdańska Paweł Adamowicz.

Czerwiec 2019 – nagrodę „Odry” za rok 2018 otrzymuje Kazimierz Orłoś. Podczas uroczystego wręczania nagrody, w odpowiedzi na słowa redaktora naczelnego, że jest pisarzem niedocenianym, odpowiada, że woli być niedocenianym niż przecenianym, bo to pierwsze towarzystwo jest znacznie lepsze. Taka postawa znajduje w redakcji nieodmiennie duże zrozumienie.

Lato 2019 – Marcin Suskiewicz, redaktor magazynu internetowego „Suma”, absolwent Uniwersytetu w Oksfordzie i doktor Uniwersytetu Wiedeńskiego, publikuje w numerze 8/2019 „Sumy” esej „Odra” albo czy w niebie będą pisma społeczno-kulturalne? Z tekstu wynika, że „Odra” jako dobro samo w sobie powinna do nieba trafić; redakcja przyjmuje oczekiwanie z wdzięcznością, ale nie deklaruje w tym względzie pośpiechu.

Październik 2019 – trzeci Nobel dla laureata/laureatki Nagrody „Odry”. Po Czesławie Miłoszu i Wisławie Szymborskiej nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymuje Olga Tokarczuk, wyróżniona przez miesięcznik w roku 2007 za powieść Bieguni; redakcja odnotowuje wśród żyjących laureatów nagrody pełne nadziei i oczekiwania poruszenie.

Styczeń 2020 – w piśmie zaczyna się ukazywać nowe tłumaczenie Ulissesa Jamesa Joyce’a autorstwa wybitnego tłumacza Macieja Świerkockiego (wcześniej przekładał m.in. Borgesa, Kerouaca, Conrada, Irvinga i Millera); kolejne odcinki pojawiają się w „Odrze” przez cały rok.

Październik 2020 – Stowarzyszenie na rzecz Promocji Dolnego Śląska przyznaje „Odrze” Dolnośląski Klucz Sukcesu (statuetkę-klucz wykuł artysta kowal Ryszard Mazur) – którym nagradzane są „wybitne osobowości, firmy i instytucje oraz samorządy, które osiągnęły sukces podnoszący prestiż i rangę Dolnego Śląska”; redakcja pozostaje z nadzieją, że jeszcze długo będzie mogła otwierać tym kluczem drzwi do kolejnych sukcesów.

Grudzień 2020 – redakcja staje przed dylematem, który z jubileuszy przypadających w nadchodzącym roku świętować bardziej: 700 numer pisma, który ukaże się w lutym, czy sześćdziesięciolecie istnienia, które pismo będzie obchodzić w marcu; decyzja zostaję podjęta z cechującą zespół od lat rozwagą i skromnością – należy świętować z obu okazji!

Spisał Mariusz Urbanek.